Ηράκλειτος ο Εφέσιος

“Σκοτεινό φιλόσοφο”, τον είπαν όσοι δεν τον καταλάβαιναν…

Είναι αγαπημένος μου πολύ, και είπα να σας τον συστήσω. Για να πάρετε μια ιδέα, όταν ο Σωκράτης διάβασε το έργο του Ηράκλειτου, είπε: “αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία, νομίζω όμως ότι είναι εξίσου σπουδαία και αυτά που δεν μπόρεσα να καταλάβω…Ωστόσο χρειάζεται να είσαι ένας δεινός κολυμβητής σαν αυτούς από τη Δήλο για να μην πνιγείς μέσα στο βιβλίο του”.

Ο Ηράκλειτος λοιπόν γεννήθηκε στην Έφεσο κατά το 544 πΧ. Ο θάνατός του δεν έχει ορισθεί επακριβώς. Αν λάβουμε όμως υπόψη ότι η ακμή του συμπίπτει με την 69η Ολυμπιάδα (504 πΧ.-501 πΧ) και ότι έζησε 60 έτη μπορούμε να δεχθούμε ότι πέθανε το 484 πΧ. Πατέρας του αναφέρεται ο Βλύσων (ή Βλόσων) ή Ηράκων. Ανήκε στο γένος των Ανδροκλειδών, εκείνων δηλαδή που υπό την αρχηγία του Ανδρόκλου, του γιου του Βασιλέα των Αθηνών Κόδρου, ξεκίνησαν από την Αθήνα και έκτισαν στην Ιωνία (Μ. Ασία) την Έφεσο.
Αριστοκράτης στην καταγωγή, ήταν αντίπαλος τόσο της τυραννίας, όσο και της δημοκρατίας. Πήρε μέρος στους πολιτικούς αγώνες της πατρίδας του, στο πλευρό πάντοτε των αριστοκρατών, καταδικάζοντας την αρχή της ισότητας. Τον θεωρούσαν από τους πιο βαθυστόχαστους φιλοσόφους στην εποχή του, αλλά και σήμερα τον κατατάσσουν, μαζί με το Δημόκριτο, στους προδρόμους των σύγχρονων φυσικών επιστημών. Τη φιλοσοφία του τη διατύπωσε στο σύγγραμμά του Περί φύσεως, χωρίς ακριβείς αποδείξεις, με χτυπητούς αφορισμούς, σύντομους, που να μοιάζουν σαν χρησμοί. Για το ύφος του αυτό τον ονόμασαν “σκοτεινό”.

To αντικείμενο της φιλοσοφίας του δεν είναι η υλική αρχή αυτού του κόσμου αλλά ο εσωτερικός ρυθμός, ο Λόγος για τον οποίο κινείται και ρυθμίζεται. Ο Ηράκλειτος είναι ο φιλόσοφος του αιώνιου γίγνεσθαι. Η κίνηση αυτή του γίγνεσθαι εκφράζεται με την συνεχή ροή του ποταμού που ολοένα ανανεώνεται. Μέσα στον Λόγο, ο Ηράκλειτος, δένει ένα μόνο υλικό στοιχείο, το Πυρ. Η ύπαρξη του Πυρός δημιουργεί μαζί με τον Λόγο ένα κόσμο άπειρο, άναρχο, ανώλεθρο, αυτορυθμιζόμενο που μετατρέπεται σε ποικίλες μορφές. Ο κόσμος αυτός είναι η αρμονία των αντιθέσεων. Οι αντιθέσεις δημιουργούν την ενότητα των πάντων με την σύνθεση τους. Το καλό και το κακό είναι οι αντίθετες όψεις του ίδιου πράγματος. “Για τον Θεό όλα είναι ωραία και καλά και δίκαια, όμως οι άνθρωποι άλλα θεωρούν άδικα κι άλλα δίκαια” λέει. Από τα λιγοστά αποσπάσματα που έχουν διασωθεί φαίνεται πως ο χαρακτήρας του γραπτού έργου του είναι αποφθεγματικός. Η δομή και η σύνθεση των αφορισμών του είναι λεπτομερειακά επεξεργασμένη και το ύφος του αινιγματικό. Αυτός είναι άλλωστε ο βασικός λόγος για τον οποίο αποκλήθηκε «σκοτεινός».

Ο βασιλιάς στον οποίο ανήκει το δελφικό μαντείο ούτε λέγει ούτε κρύπτει αλλά δίνει σημάδια. Χαρακτηρίζοντας με αυτόν τον τρόπο το έργο του, ο Ηράκλειτος υποδεικνύει ότι δεν αποκαλύπτει τη σκέψη του με άμεσο τρόπο, ούτε όμως επιχειρεί να παραπλανήσει τους ακροατές του. Παρέχει τα σημάδια, τα οποία εκείνοι καλούνται να εννοήσουν με τον ορθό τρόπο. Η φιλοσοφία του, δεν είναι μια αυθαίρετη και υποκειμενική κατασκευή αλλά μια έκφραση του Λόγου που διέπει τα πάντα, όσο και αν μένει απρόσιτος στους πολλούς. Η δυσκολία κατανόησης του λόγου του δεν οφείλεται επομένως σε δική του ιδιορρυθμία, αλλά στην αδυναμία των πολλών να εννοήσουν όχι τα λόγια του αλλά τον ίδιο τον «Λόγο». Στον Ηράκλειτο η έννοια Λόγος έχει πολλές σημασίες και εννοιακές αποχρώσεις. Σημαίνει ομιλία (προφορικός λόγος) αλλά και ρυθμιστική αρχή που διέπει το σύνολο της πραγματικότητας και συνδέει με σχέσεις αναλογίας τα πάντα.

Μέλημα του φιλόσοφου είναι η αφύπνιση των ανθρώπων και η καθοδήγησή τους προς την ομολογία, προς τη λογική σκέψη που καθορίζει και συνδέει τη βαθύτερη φύση των πραγμάτων. Όπως και ο Ξενοφάνης, ο Ηράκλειτος ξεκινά από την παρατήρηση του κόσμου, τον οποίο θεωρεί και αυτός ως ενιαίο όλο, που ως τέτοιο ούτε γεννήθηκε ούτε και θα χαθεί ποτέ. Και ενώ εκείνος την ουσία του Κόσμου τη βρίσκει στη θεότητα, ο Ηράκλειτος τη βλέπει σε μία νοητική αρχή, το Λόγο. Η αδιάκοπη αλλαγή, αστάθεια κάθε μερικού, του δημιουργεί τόσο δυνατή εντύπωση, ώστε σ’ αυτό βλέπει τον καθολικό Κοσμικό Νόμο, σε αντίθεση με τον Ξενοφάνη και την Ελεατική Σχολή, που πίστευε στην ακινησία του “είναι”, του όντος.

Ο Ηράκλειτος διακήρυττε πως όλα μεταβάλλονται, τίποτε δε μένει σταθερό, ακίνητο: «τα πάντα ρει, δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης», “αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μηδέποτε το αυτό μένειν”. Την αδιάκοπη αυτή κίνηση (ροή), κατά την οποία τα πάντα γίνονται και καταστρέφονται, ο Ηράκλειτος την έβλεπε ως μια αέναη πάλη αντίθετων αρχών, “εναντιοδρομία”: πάντα κατ’ έριν γίγνεσθαι. Την κίνηση αυτή και την αλλαγή την υπηρετούν ευεργετικές αντιθέσεις: το αντίξοον συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίην. Πηγή για τις σωστές αυτές γνώσεις είναι το λογικό, ο Λόγος. Ο Λόγος, στον Ηράκλειτο δεν είναι δεμένος με μεταφυσικές, ιδεαλιστικές αντιλήψεις.

Για το Λόγο έκανε μια έκθεση, που η επίδρασή της φτάνει μέχρι τα χρόνια μας. Όλα στον κόσμο γίνονται λογικά, σύμφωνα μ’ έναν αυστηρό νόμο, αδιάφορα αν δεν το αισθάνονται οι άνθρωποι. Ο Λόγος είναι ο κοσμικός νόμος, η δύναμη που βρίσκεται μέσα στα πράγματα. Το ανθρώπινο λογικό είναι ένα κομμάτι, μια συνέπεια του Κοσμικού Λόγου. Παίρνοντας μέρος σ’ αυτόν οι άνθρωποι γίνονται λογικοί. Γι’ αυτό ο Λόγος είναι κοινός και υποχρεωτικός για όλους, μ’ όλο που οι άνθρωποι φαντάζονται και συλλογιούνται και ενεργούν ελεύθερα. Δικαιοσύνη και ηθική την πηγή τους την έχουν στον Κοσμικό Λόγο.

Παρακάτω παραθέτω μερικούς εκ των Ηρακλειτίων αφορισμών, θαυμάστε τους…

fragmentum B 10
συλλάψιες όλα και ουχ όλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συναίδον διαίδον, και εκ πάντων εν και εξ ενός πάντα.= Συνάφειες είναι : ολότητα και μη ολότητα, ομόρροπο και αντίρροπο, σύμφωνο και παράφωνο. Από όλα ένα και από ένα όλα.
fragmentum B 30
κόσμον τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε άνθρώπων εποίησεν, αλλ’ ην αεί και έστιν και έσται πυρ αείζωον απτόμενον μέτρα και αποσβεννύμενον μέτρα.= τον κόσμο αυτό ίδιο για όλους, ούτε κάποιος απ’τους θεούς ούτε κάποιος απ’τους ανθρώπους τον έφτιαξε, αλλά ήταν πάντα και είναι και θα είναι φωτιά ζώσα που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.
fragmentum B 27
ανθρώπους μένει αποθανόντας, άσσα ουκ έλπονται ουδέ δοκέουσιν = Τους ανθρώπους όταν πεθάνουν τους περιμένουν πράγματα που δεν τα ελπίζουν και δεν τα υποθέτουν
fragmentum B 34
αξύνετοι ακούσαντες κωφοίσιν εοίκασι• φάτις αυτοίσιν μαρτυρεί παρεόντας απείναι.=Οι ανόητοι κι αν ακούσουν με κουφούς μοιάζουν , έχουν τη φήμη πως και παρόντες είναι απόντες
fragmentum B 45
ψυχής πείρατα ιών ουκ αν εξεύροιο πάσαν επιπορευόμενος οδόν• ούτω βαθύν λόγον έχει.= Της ψυχής τα πέρατα δεν θα τα βρεις, όποιο δρόμο κι αν πορευθείς, τόσο βαθύ λόγο έχει
fragmentum B 47
μη εική περί των μεγίστων συμβαλλώμεθα.= Να μην συμπεραίνουμε τυχαία για τα πολύ μεγάλα γεγονότα
fragmentum B 49
είς εμοί μύριοι, εάν άριστος ήι.= Ο ένας για μένα αξίζει μυριάδες αν είναι άριστος
fragmentum B 70
παίδες τα αθύρματα άνδρες γενόμενοι απέρριψαν.= Παιδικά παιχνίδια οι ανθρώπινες δοξασίες
fragmentum B 75
τους καθεύδοντας εργάτας είναι και συνεργούς των εν τωι κόσμωι γινομένων.=Αυτοί που κοιμούνται είναι εργάτες και συνεργοί σε όσα γίνονται στον κόσμο
fragmentum B 100
. . . πάντων, α φέρουσιν ώραι = Όλα τα πράγματα έρχονται στην ώρα τους
fragmentum B 124
όκωσπερ σάρμα είκη κεχυμένων ο κάλλιστος κόσμος = Σαν σκουπίδια τυχαία χυμένα είναι ο ομορφότερος κόσμος
fragmentum B 115
ψυχής έστι λόγος εωυτόν αύξων.= Η ψυχή έχει κάθε λόγο να αυξάνει τον εαυτό της

Αυτά τα ολίγα. Για περισσότερα θα πρέπει να ψάξετε κι εσείς -αν σας έκανε κλικ ο φιλόσοφος- Εγώ πάντως πολύ τον αγαπώ τον παππού-Ηράκλειτο…


Μεγάλη βοήθεια μ’ έδωκαν οι παρακάτω ιστοσελίδες, να ‘ναι καλά οι δημιουργοί τους…

http://el.wikipedia.org/
http://www2.forthnet.gr/presocratics/heracl.htm
http://www.mythologia.8m.com/iraklitos.html
http://www.2search.gr/history/otheradvices.asp?id=74

You can follow any responses to this entry through the RSS 2.0 feed.You can leave a response, or trackback from your own site.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

eighteen − three =