Η περίοδος του Μεσαίωνα και οι απαρχές της Αναγέννησης σημαδεύτηκαν από μεγάλες αναταραχές σε όλα τα κοινωνικά στρώματα της Ευρώπης. Την περίοδο αυτή έλαβαν χώρα και τα πιο ανελέητα κυνηγητά ανθρώπων, από το κράτος και την Εκκλησία, υπό την κατηγορία ότι ήταν μάγισσες ή αιρετικοί. Όσον αφορά τα πραγματικά γεγονότα κατά την περίοδο εκείνη, οι πληροφορίες που έχουμε είναι αρκετά συγκεχυμένες. Υπάρχουν πολλές διαφωνίες σε πάρα πολλά θέματα. Ένα από αυτά είναι και ο συνολικός αριθμός ανθρώπων που πέθαναν την περίοδο εκείνη εξαιτίας των διωγμών. Οι αριθμοί κυμαίνονται από 40000 μέχρι και 500000. Κανένας δεν φαίνεται να συμφωνεί. Αυτό οφείλετε νομίζω στις προθέσεις και προκαταλήψεις του κάθε μελετητή. Κάποιοι έχοντας θρησκευτικά κίνητρα μειώνουν σημαντικά τους αριθμούς και άλλοι από συναισθηματική φόρτιση και αγανάκτηση τους εκτινάσσουν στα ύψη. Επίσης υπάρχουν διαφωνίες στη συχνότητα που η Εκκλησία χρησιμοποιούσε τις απαράδεκτες μεθόδους της Ιεράς Εξέτασης. Δεν γνωρίζουμε και ούτε πιστεύω να μάθουμε ποτέ τους πραγματικούς αριθμούς και τα ακριβή γεγονότα.
Σημασία έχει (και όλοι φαίνεται να συμφωνούν σ’αυτό) ότι ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων κυνηγήθηκαν, βασανίστηκαν και θανατώθηκαν από την εκκλησία και το κράτος με το πρόσχημα ότι ήταν μάγισσες. Σίγουρα κανένας λογικός άνθρωπος δεν μπορεί να πιστεύει ότι όλοι όσοι θανατώθηκαν την περίοδο εκείνη ήταν πραγματικές μάγισσες ή αιρετικοί. Η πλειοψηφία τους ήταν απλοί καθημερινοί άνθρωποι, οι οποίοι ίσως να μην ήταν αποδεκτοί από την κοινή γνώμη ή να είχαν την ατυχία να βρεθούν σε λάθος τόπο και χρόνο. Ακόμα μεταξύ τους πρέπει να υπήρχαν διάφοροι αιρετικοί και άλλοι τους οποίους βολικά η Εκκλησία έχρισε ως μάγισσες και μάγους, βγάζοντας τους από τη μέση. Σίγουρα όμως υπήρχαν και πραγματικές μάγισσες και μάγοι μεταξύ των θυμάτων της δολοφονικής μανίας του όχλου και της Εκκλησίας. Πιστεύω αυτή είναι και η πιο ισορροπημένη προσέγγιση στο όλο θέμα. Εξάλλου ο ακριβής αριθμός των θυμάτων δεν νομίζω να παίζει και τόσο σημαντικό ρόλο. Το σημαντικό εδώ είναι η απαράδεκτη συμπεριφορά της Εκκλησίας, η οποία υποτίθεται ότι είναι το επίγειο όργανο του Θεού της αγάπης, της συμπόνιας και της συγχώρεσης. Αυτό στη θεωρεία. Στην πράξη όμως βλέπουμε ότι οι δολοφονίες και τα βασανιστήρια σημαντικού αριθμού ανθρώπων αποδεικνύουν το εντελώς αντίθετο. Για αυτούς τους λόγους επέλεξα να κάνω μια διαφορετική προσέγγιση στο θέμα από αυτή που γίνεται συνήθως.
Δεν θα παρουσιάσω «ξερά» γεγονότα, αριθμούς και ημερομηνίες όπως θα έκανε ένας ιστορικός, αλλά θα επικεντρωθώ στο τι πιστεύω ότι είναι η ουσία του όλου θέματος. Η ουσία αυτή, είναι οι διάφοροι μηχανισμοί οι οποίοι λειτούργησαν πίσω από τις πράξεις των κυνηγών αλλά και του όχλου. Τα μόνα στοιχεία που θα παραθέσω είναι αυτά που θα βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα αυτούς τους μηχανισμούς. Αυτό είναι καίριας σημασίας, διότι καταλαβαίνοντας τους μηχανισμούς πίσω από κάτι, έχουμε την δυνατότητα να το αποτρέψουμε από το να ξαναγίνει και να μπορούμε να αμυνθούμε καλύτερα σε περίπτωση που συμβεί ξανά.
***
Οι άνθρωποι που τολμούν να ξεχωρίσουν απ’το πλήθος γίνονται συχνά αντικείμενα χλευασμού και καταδίωξης. Αυτό το βλέπουμε να συμβαίνει σε όλους τους τομείς της ζωής, στην επιστήμη, στην θρησκεία και στην κοινωνία γενικότερα. Το κατεστημένο πάντα θα κυνηγά το νέο, μη έχοντας την ανάλογη αξιοπρέπεια να αποσυρθεί όταν έχει έρθει η ώρα του. Πάντα θα αρνείται πεισματικά να παραδώσει τη σκυτάλη, ανατροφοδοτώντας συνεχώς τη ματαιοδοξία και τον εγωισμό του. Ίσως φυσικά αυτός να είναι και ένας τρόπος της φύσης για να σιγουρευτεί ότι το νέο είναι πράγματι πιο δυνατό και χρήσιμο απ’το παλιό. Το νέο αναγκάζεται να «πολεμήσει» για την σκυτάλη. Αν φυσικά είναι πιο δυνατό και του αξίζει, θα την πάρει σαν αποτέλεσμα «φυσικής επιλογής». Η φύση είναι ο πιο ανελέητος αλλά και ταυτόχρονα πιο δίκαιος κριτής. Αυτού του είδους οι μηχανισμοί και άλλοι, βρίσκονται πίσω από τις δολοφονίες χιλιάδων ανθρώπων υπό το πρόσχημα ότι ήταν μάγισσες ή αιρετικοί.
Τέτοιες παραβιάσεις της ανθρώπινης θέλησης συναντώνται καθόλη την διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Την εποχή του Μεσαίωνα όμως και κατά τις αρχές της Αναγέννησης παρατηρείται μια μεγάλη έξαρση του φαινομένου. Πολλοί έχουν την εντύπωση ότι οι περισσότεροι διωγμοί έλαβαν χώρα κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα. Αντιθέτως, οι διωγμοί έφτασαν στο αποκορύφωμα τους στα πρώτα χρόνια της Αναγέννησης. Από αυτό το στοιχείο γίνεται εμφανής πλέον η εγωιστική άρνηση του παλιού (Εκκλησία-Μεσαίωνας) να δώσει την σκυτάλη στο νέο (Επιστήμη-Αναγέννηση). Η δύναμη των διάφορων ιερατείων και ειδικά της εκκλησίας πηγάζει φυσικά από τους πιστούς και το βαθμό ελέγχου που εξασκούν πάνω τους. Ο έλεγχος αυτός επιτυγχάνεται κυρίως μέσω του φόβου. Όσο πιο πολύ φοβάται ένα άτομο, τόσο λιγότερο τείνει να στηρίζεται στις δικές του δυνάμεις και να σκέφτεται ελεύθερα. Αυτό το αναγκάζει να στραφεί για βοήθεια στον πρώτο τυχόντα που το παίζει εμπειρογνώμονας. Εδώ τώρα η Εκκλησία ανοίγει διάπλατα τα «σπλαχνικά» της χέρια για να υποδεχτεί τα πρόβατα/πιστούς της που βελάζουν φοβισμένα κάτω από την σκιά κάποιου φανταστικού μπαμπούλα. Προσφέρεται να τους προστατέψει από τις κακές μάγισσες και το διάβολο, φτάνει να ακολουθήσουν τυφλά τις νουθεσίες της και να μείνουν μακριά από τα «νέα ρεύματα» της Αναγέννησης. Με πιο απλά λόγια ο όλος μηχανισμός ελέγχου λειτουργεί ως εξής: Δημιουργούμε ένα φανταστικό μπαμπούλα, βρίσκουμε κάποιους αποδιοπομπαίους τράγους και μετά παρουσιαζόμαστε σαν οι λυτρωτές σας (αν αυτό σας οδηγεί συνειρμικά σε κάποιες σημερινές καταστάσεις, όπως η τρομοκρατία και γενικότερα η τρομολαγνεία, δεν πέφτετε καθόλου έξω. Τι είναι όμως το «παλιό» σήμερα που πρέπει να αποχωρήσει και ποιό το «νέο» που θα πρέπει να πάρει την σκυτάλη;).
Πιο πάνω βλέπουμε τον ψυχολογικό μηχανισμό που μπήκε σε λειτουργία όταν η Εκκλησία ένιωσε το έδαφος να χάνεται κάτω απ’τα πόδια της. Από ψυχολογικής άποψης οι διωγμοί ήταν ένας μηχανισμός αυτοάμυνας, από πλευράς μιας ετοιμόρροπης και είδη διαμελισμένης Εκκλησίας. Ήταν απελπισμένες κινήσεις πανικού, που συνήθως το μόνο που μπορούν να καταφέρουν είναι απλώς να καθυστερήσουν το αναπόφευκτο. Η ψυχοσύνθεση των διωκτών που ενεργούσαν κάτω από την ανέχεια της Εκκλησίας και του κράτους διαφαίνεται από τις εκδόσεις διάφορων βιβλίων της εποχής. Ένα από τα πιο κύρια από αυτά είναι το Malleus Maleficarum, μέσω του οποίου «αποδεικνύεται» η ύπαρξη μαγισσών, αλλά και των τρομερών κακών που μπορούν να κάνουν. Επίσης δίδονται λεπτομερείς περιγραφές των φρικιαστικών βασανιστηρίων, στα οποία οι μάγισσες πρέπει να υποβάλλονται για να τους αποσπάσουν τις απαραίτητες ομολογίες και οι τιμωρίες που τους αξίζουν. Άλλα βιβλία της εποχής με παρόμοιο περιεχόμενο ήταν το “De la Demonomanie des Sorciers” και το “Annales Wormantiensis”. Τα παρακάτω αποσπάσματα από τα βιβλία αυτά δείχνουν το μένος και την έλλειψη ανεκτικότητας που χαρακτήριζε τους συγγραφείς τους. Επίσης αντικατοπτρίζουν και την προσπάθεια ελέγχου των πιστών μέσω του φόβου.
«Ακόμα και αν η μάγισσα δεν έχει σκοτώσει ή δεν έχει κάνει κακό ποτέ σε άνθρωπο, ζώο, ή σοδειά και έστω αν πάντοτε θεράπευε ανθρώπους και έδιωχνε κακές συνήθειες που είχαν, από το γεγονός και μόνο ότι αρνήθηκε το Θεό και συμμάχησε με το Σατανά, της αξίζει να καεί ζωντανή… Ακόμα και αν δεν έχει κάνει τίποτα περισσότερο από το να συμμαχήσει με το Διάβολο, με το να αρνηθεί το Θεό, της αξίζει ο πιο σκληρός θάνατος που κάποιος μπορεί να φανταστεί». (Jean Bodin, “De la Demonomanie des Sorciers”, 1580)
«Αυτοί που αφήνουν τις μάγισσες να δραπετεύσουν, ή που δεν τις τιμωρούν με τον ύψιστο ζήλο, να είναι σίγουροι ότι θα εγκαταλειφθούν από το Θεό, στο έλεος των μαγισσών. Οι χώρες που θα το ανεχτούν αυτό, θα χτυπηθούν από λοιμούς, πείνα και πολέμους. Αυτοί που θα εκδικηθούν τις μάγισσες θα ευλογηθούν από Αυτόν και θα κατευνάσουν τον θυμό Του». (Jean Bodin, “De la Demonomanie des Sorciers”,1580)
«Ευχαρίστως θα καίγαμε εκατό, εάν έστω και μόνο ένας απ’αυτούς ήταν ένοχος.»
(“Annales Wormantiensis”, Conrad of Marburg, 1231)
Από αυτά είναι ξεκάθαρος ο τρόπος σκέψης αυτών που ήταν υπεύθυνοι για τα θέματα μαγισσών και αιρετικών. Η ίδια η Εκκλησία δεν δικαιούταν και δεν έδιδε απευθείας εντολές για θανάτωση μαγισσών. Αυτό το έκαναν διάφορα δικαστήρια που τις περισσότερες φορές λειτουργούσαν με συνοπτικές διαδικασίες. Θεωρητικά ο κατηγορούμενος είχε το δικαίωμα για δικηγόρο. Πρακτικά όμως κανείς δεν ήθελε να υπερασπιστεί τέτοιες περιπτώσεις, για το λόγο ότι εάν ο κατηγορούμενος βρισκόταν ένοχος, τότε ο δικηγόρος θα έχανε το δικαίωμα εξάσκησης του επαγγέλματος του, εφόσον θα είχε υπερασπιστεί μια μάγισσα. Τις συνέπειες που είχε αυτό για τους κατηγορούμενους μπορείτε εύκολα να τις φανταστείτε. Η Εκκλησία σίγουρα δεν θα ήθελε αίμα αθώων ανθρώπων να λερώνει τα χέρια της, γι’αυτό και άφηνε άλλους να το κάνουν γι’αυτήν. Παρ’όλα αυτά όμως, ο ίδιος ο Πάπας Ιννοκέντιος ο 4ος επέτρεψε με το διάταγμα του “Ad exstirpanda”, το 1252 την χρήση βασανιστηρίων από την Ιερά Εξέταση η οποία φυσικά ήταν δημιούργημα της Εκκλησίας. Έτσι έχουμε τα τρία στοιχεία του μηχανισμού αυτού:
1. Η δημιουργία στο μυαλό των πιστών του φανταστικού μπαμπούλα, μέσω των παραπάνω και άλλων βιβλίων.
2. Η εύρεση εξιλαστήριων θυμάτων (μάγισσες και αιρετικοί) που θα παίξουν το ρόλο του μπαμπούλα.
3. Και τέλος παρουσιάζουμε την μια και μοναδική λύση στα προβλήματα αυτά (συσπείρωση στο μαντρί της Εκκλησίας).
Εκτός από τον πιο πάνω μηχανισμό, τεράστιο ρόλο έπαιξε στην εξάπλωση των διωγμών και ένας άλλος. Αυτός που σήμερα οι ψυχολόγοι θα χαρακτήριζαν με τον όρο Μαζική ή Συλλογική Υστερία. Η αιτία αυτής της κατάστασης συνήθως βρίσκεται σε κάποια αβάσιμη πληροφορία, η οποία βρίσκοντας γόνιμο έδαφος στο μυαλό των ανθρώπων, εξαπλώνεται ραγδαία, ανατροφοδοτείται και ενδυναμώνεται συνεχώς από τους ίδιους σαν ένας τυφώνας που αναπτύσσει όλο και περισσότερη ταχύτητα στο διάβα του. Δηλαδή μετά από κάποιο σημείο δεν χρειάζεται καν να επαναληφθεί το αρχικό ερέθισμα (στην περίπτωση μας βλέπε τα βιβλία που διέδιδαν τις φήμες για τις μάγισσες) για να έχουμε αυτή την εξάπλωση υστερίας. Μετά από κάποιο διάστημα αρχίζει να συμβαίνει αυτόματα, σαν να πέφτουν ολόκληροι πληθυσμοί σε μια «δίνη» τρόμου, παράνοιας και δολοφονικής μανίας, από την οποία δεν μπορούν να ξεφύγουν. Αυτό είναι μια άκρως επικίνδυνη κατάσταση η οποία όποτε συμβαίνει (αν και ευτυχώς όχι και τόσο συχνά) είναι πάντοτε καταστροφική και για τα άτομα αλλά και την κοινωνία γενικότερα.
Τώρα στο πιο σημαντικό και πρακτικής αξίας θέμα. Πώς μπορούμε να αποφύγουμε τέτοιες ανεπιθύμητες καταστάσεις; Κανονικά σύμφωνα με την ψυχολογία, αν υπάρχει τριγύρω μια μορφή εξουσίας η οποία με ηρεμία θα καθησυχάσει τον πληθυσμό, αυτό δεν θα συμβεί. Ωραία, αλλά τι γίνεται όταν αυτή η ίδια εξουσία είναι το πρόβλημα, όπως στην πιο πάνω περίπτωση; Η Εκκλησία αντί να καθησυχάζει τους πιστούς (σαν μορφή εξουσίας) έριχνε συνεχώς και άλλο λάδι στη φωτιά. Συνεπώς εμείς ως άτομα πώς μπορούμε να αμυνθούμε απέναντι σε κάτι τέτοιο; Το πιο δυνατό όπλο που μπορεί να έχει κάποιος ενάντια σε τέτοιου είδους τεχνικές ελέγχου είναι όπως πάντα η γνώση. Αρκεί να γνωρίζει κάποιος πως λειτουργεί ένας μηχανισμός (ο οποίος είναι σχεδιασμένος να λειτουργεί υποσυνείδητα) για να τον μπλοκάρει. Όπως για παράδειγμα στις τεχνικές πλύσης εγκεφάλου και τα υποσυνείδητα μηνύματα στις διαφημίσεις. Αν γνωρίζεις τι ακριβώς πάει να σου κάνει ο άλλος και πως το κάνει, τότε αυτό δεν θα πιάσει, αυτομάτως εξουδετερώνεται. Δηλαδή με το να διαβάσει κάποιος τα πιο πάνω και να κατανοήσει πραγματικά το πως λειτουργούν οι δύο μηχανισμοί, τότε πολύ δύσκολα θα πέσει θύμα τους. Δηλαδή δεν πρόκειται να πέσει εύκολα θύμα της οποιασδήποτε προπαγάνδας, αλλά και γνωρίζοντας την ύπαρξη του φαινομένου της Μαζικής Υστερίας θα είναι σε πολύ καλύτερη θέση να το αναγνωρίσει και να το αντιμετωπίσει. Επίσης, γενικά καλό θα ήταν να κρατούμε τις αποστάσεις μας από διάφορα κοπάδια της οποιασδήποτε κοινωνικής στάνης, τα οποία θα είναι και τα πρώτα που θα περιπέσουν σε παρόμοιες «δίνες τρόμου» αν συμβεί κάτι. Άρα η άποψη μου είναι να μένουμε μακριά από φανατισμούς και πάντα να προσπαθούμε να βλέπουμε τα πράγματα από πολλές και διαφορετικές γωνίες πριν να καταλήγουμε σε συμπεράσματα. Νομίζω αν όλοι το κατανοούσαν αυτό τέτοιες καταστάσεις δεν θα δημιουργούνταν ποτέ.
Τέλος θα ήθελα να κλείσω αυτό το κείμενο με μια ιστοριούλα, αφιερωμένη σε κάποιους διαχρονικούς «Μεγάλους» που δεν λένε να βάλουν μυαλό. Τα χαιρετίσματα μου…
***
Η νύκτα πάλι σε βρήκε μόνη στην απομακρυσμένη σου καλύβα. Μακριά έξω απ’το παράθυρο βλέπεις τις λιγοστές δάδες να φωτίζουν τα δρομάκια του χωριού. Μοναδική σου συντροφιά οι γάτες, που τόσο πολύ αγαπάς να γυροφέρνουν κάπως ανήσυχα στο μισοσκότεινο δωματιάκι. Έχει Πανσέληνο απόψε. Το χλωμό φως του φεγγαριού αγγίζει απαλά το πρόσωπο σου, αφήνοντας να φανεί ένα χαμόγελο ευχαρίστησης και χαράς. Χαίρεσαι που δεν είσαι σαν αυτούς που σαν εκπαιδευμένα σκυλάκια σέρνονται μονίμως πάνω σε παγωμένα όνειρα. Σε κατηγορούν ότι πέρασες τα τριάντα και δεν έχεις παντρευτεί. Σε θεωρούν άχρηστη. Δεν μπορούν όμως να φανταστούν, ούτε στις πιο τρελές τους φαντασιώσεις, τις «μυστικές χαρές» σου. Τους λυπάσαι, αλλά σύντομα τους ξεχνάς. Περιμένεις ανυπόμονα την ώρα να βρεθείς ανάμεσα σε αυτούς τους λίγους που σε καταλαβαίνουν, να μοιραστείς μαζί τους αυτές τις «μυστικές χαρές». Είναι η νύκτα του Μεγάλου Σαμπάτ. Όλα είναι έτοιμα για το «ταξίδι». Ο ανατριχιαστικός ήχος της πελώριας μαύρης γάτας σε βγάζει απότομα απ’τις σκέψεις σου. Γυρνάς και την βλέπεις τεντωμένη με τα νύχια μπηγμένα στο ξύλινο τραπέζι να βλέπει άγρια και επίμονα προς την πόρτα. Σε λίγες στιγμές η πόρτα σπάζει και μέσα ξεχύνεται ένας μανιασμένος όχλος, κρατώντας δάδες και συνοδευόμενος από άγρια γαβγίσματα σκύλων. Ο πρώτος πέφτει κάτω σφαδάζοντας απ’τους πόνους και σφίγγοντας τα ματωμένα του μάτια. Η γάτα αποδεικνύετε πολύ πιο γρήγορη. Είναι πολλοί όμως και καθώς σε σέρνουν βίαια έξω απ’την καλύβα, βλέπεις όλα σου τα γατιά να κείτονται νεκρά στο πάτωμα. Το φεγγάρι παρακολουθεί ατάραχο καθώς απομακρύνεσαι με κλοτσιές και βίαια τραβήγματα προς το χωριό. Η καλύβα σου σε λίγες ώρες είναι ένας σωρός από στάχτες. Βρίσκεις τον εαυτό σου περιτριγυρισμένη από πέντε άντρες. Έξω ακούς τις φανατισμένες φωνές του όχλου. Ο ιερέας διαβάζει ψιθυριστά τα δικά του, ενώ ταυτόχρονα βομβαρδίζεσαι από ερωτήσεις και κατηγορίες. Κατηγορίες τόσο φρικαλέες που μόνο σάπια και αρρωστημένα μυαλά θα μπορούσαν να εφεύρουν. Δεν μιλάς, παρά μόνο κοιτάς απορημένα, χωρίς να είσαι σίγουρη αν έχεις ανθρώπους μπροστά σου ή διαβόλους με μορφή ανθρώπων. Η σιωπή σου σημαίνει αυτομάτως και την ενοχή σου. Σέρνεσαι ξανά έξω με βία, κάτω από τις ευλογίες του ιερέα. Οι φωνές του πλήθους ξαναζωντανεύουν στην θέα του καταπονημένου σου κορμιού και πέτρες αρχίζουν να πέφτουν απάνω σου. Σε δένουν σε ένα πάσσαλο με καμπόσα ξύλα από κάτω. Τα πάντα είναι θολά γύρω σου. Βλέπεις αμυδρά, πολλά στόματα να φωνάζουν λυσσασμένα και χέρια να κουνιούνται αποδοκιμαστικά δεξιά και αριστερά. Δεν μπορείς να ακούσεις τίποτα όμως. Ούτε το τριζοβολητό από τα ξύλα που αρχίζουν να καίγονται κάτω απ’τα γυμνά σου πόδια. Δεν νιώθεις πόνο, ούτε από τις φλόγες «αγάπης» που αρχίζουν να ζώνουν το κορμί σου, ούτε από τις πέτρες που κατά διαστήματα εκσφενδονίζονται καταπάνω σου. Κοιτάζεις για τελευταία φορά το μεγαλόπρεπο φεγγάρι που δεσπόζει ψηλά από πάνω σου, λίγο πριν αφήσεις την τελευταία σου πνοή μέσα στους καπνούς. Απόψε, κάποιοι λίγοι θα πεθυμήσουν τη συντροφιά σου.
***
Το κλάμα ενός μωρού αντηχεί ολόγυρα στο δωμάτιο του νοσοκομείου. Τα μικρά του μάτια βλέπουν ολόγυρα τον κόσμο σαν να είναι η πρώτη φορά. Κάποιες φορές όμως, όταν έχει Πανσέληνο δεν μπορεί να κοιμηθεί και όταν τα καταφέρνει, σύντομα ξυπνά λουσμένος σε κρύο ιδρώτα. Στο μυαλό του κυριαρχούν αόριστες εικόνες από φωτιές και το ανελέητο κυνήγι ενός μανιασμένου όχλου. Κάποια μέρα θα θυμηθεί, ναι ενάντια σε όλες τις πιθανότητες θα θυμηθεί και τότε…
Βιβλιογραφία-Πηγές:
- Sue D., Sue W. and Sue S. “Understanding Abnormal Behavior” (7η έκδοση)
- Sargant W. “Battle for the Mind: A physiology of conversion and brain-washing. How Evangelists, Psychiatrists, Politicians and Medicine Men can change your beliefs and behavior.”
- http://www.wikipedia.org
- http://www.sacred-texts.com
Leave a Reply