Εμπεδοκλής

~ Γράφει η Βελανιδιά ~

Λοιπόν, δεν ξέρω αν το γνωρίζετε ήδη, αν το έχετε μυριστεί, ή αν το ψάξατε, αλλά ο…φιλοσοφικός οίστρος που με έχει καταλάβει τελευταίως, ασχολείται προς το παρόν με μια “ομάδα” φιλοσόφων που αργότερα ονομάστηκαν συλλήβδην “προσωκρατικοί”. Και καλά όλοι αυτοί έζησαν, σκέφτηκαν, δίδαξαν πριν τον Σωκράτη… Δεν ξέρω ποιός αποφάσισε να τον κάνει ορόσημο, μου διαφεύγει επίσης και το γιατί, πάντως, μου φαίνεται ότι κάτι με τραβάει στους προ αυτού… η έμφυτη περιέργειά μου ίσως!

Θεωρείται ότι αυτοί οι φιλόσοφοι ήταν εκείνοι που διαμόρφωσαν το γνωσιοθεωρητικό υπόβαθρο για το πέρασμα από τον Μύθο στον Λόγο. Στη θέση των μύθων που εξηγούν τη δημιουργία του κόσμου ή διάφορα φυσικά φαινόμενα, εμφανίζονται θεωρίες διατυπωμένες από στοχαστές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη θέση της αυθεντίας της ποιητικής παράδοσης να παίρνουν επιχειρήματα και αποδείξεις που διατυπώνονται με λογική συνοχή. Μα, μόνο και μόνο γι’αυτό, πώς να μην τους αγαπώ!

Λοιπόν, σήμερα έχουμε Εμπεδοκλή!

Ο Έλληνας αυτός φιλόσοφος έζησε στον Ακράγαντα της Σικελίας (που ήταν αποικία των Ροδίων) περίπου το 490-430 π.Χ. και υπήρξε μία από τις θρυλικότερες μορφές στο χώρο των προσωκρατικών φιλοσόφων.
Ο βίος του είναι γεμάτος με απόκρυφες ιστορίες και θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Στο πρόσωπο του οι Ακραγαντίνοι δεν έβλεπαν μόνο έναν μεγάλο φιλόσοφο, αλλά και έναν άξιο πολιτικό, ιατρό, μάντη, μάγο και ποιητή. Δεν υπάρχει ομοφωνία των βιογράφων για τις σπουδές και τους δασκάλους του, φαίνονται ωστόσο άμεσα οι Πυθαγόρειες επιδράσεις του και η διαμονή του στην Αθήνα, στην σχολή του Αναξαγόρα κοντά στον Παρμενίδη.

Ο βίος του ήταν γεμάτος από απόκρυφες ιστορίες και θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Δεν υπήρξε μόνο σημαντικός φυσικός φιλόσοφος, αλλά και ρήτορας, ποιητής, γιατρός, φυσικός και μάντης. Ήταν και θεραπευτής, μυημένος μάλλον σε κάποια μυστήρια. Αναφέρεται ότι έκανε θαυματουργές θεραπείες στις περιοδείες του, και μάλιστα ότι απάλλαξε τους κατοίκους του Σελινούντα και του Ακράγαντα από πλήθος επιδημιών (καθαρίζοντας με κατασκευαστικά έργα ένα ολόκληρο έλος), με αποτέλεσμα να τον λατρεύουν πολλοί πραγματικά ως σωτήρα και θεό. Συμπέρασμα, θαύματα λένε οι άνθρωποι όσα δε μπορούν εξηγήσουν. Με κατασκευαστικά έργα καθάρισε το έλος και φύγαν οι εστίες μόλυνσεις, θεό τον είπανε. Προφανώς με ανάλογα “θαύματα” θεράπευσε κιόλας. Μάλλον είχε τις κατάλληλες γνώσεις, και τις χρησιμοποιούσε αξιοπρεπώς! Τουλάχιστον βέβαια, εκείνος άκουσε κι ένα ‘ευχαριστώ’ όσο ζούσε κι έκανε, κι ας το παρατραβήξανε λίγο.
Ο Εμπεδοκλής με τη φιλοσοφία του αναζητά την πραγματική γνώση και ουσία της φύσεως. Η φύση χαρακτηρίζεται από μία αιώνια εναλλαγή. Η εν-αλλαγή αυτή βρίσκεται ανάμεσα στην αλλαγή του Ηράκλειτου (Γίγνεσθαι) και την σταθερότητα του Παρμενίδη (Είναι).

Τώρα, σχετικά με τις περί Κοσμογονίας απόψεις του, ο Εμπεδοκλής απορρίπτει τη γένεση και τη φθορά. Στη θέση τους χρησιμοποιεί δύο άλλες έννοιες που τις περιγράφει ως μείξη (γέννηση) και χωρισμός (φθορά) «αγέννητων στοιχείων». Κρατά το μηδέν έξω από τον κόσμο και ανάγει την γέννηση του κόσμου και τις κοσμικές μεταβολές σε τέσσερις θεμελιώδεις υποστάσεις, ισοδύναμες μεταξύ τους. Αυτές οι υποστάσεις, είναι τα «ριζώματα», δηλαδή η γη (Άδης), το νερό(Νήστις), η φωτιά (Ζευς) και ο αέρας (Ήρα). Τα ριζώματα, αντίθετα από τα φυσικά στοιχεία δεν χάνουν την ταυτότητά τους. Οι δε μεταξύ τους σχέσεις διέπονται από την επίδραση δύο κοσμικών δυνάμεων, που είναι επίσης αγέννητες και αιώνιες, της Φιλότητας, (έλξης και συνένωσης) και του Νείκους, (έχθρας διάσπασης και διάλυσης). Η Φιλότητα είναι η θετική δύναμη της αγάπης που ενώνει τα πράγματα και Νείκος η αρνητική που τα διαχωρίζει. Η σχέση αυτών των αντίρροπων δυνάμεων είναι αυτή που διατηρεί την ισορροπία στο σύμπαν (“Σφαίρος”). Η γένεση και ο θάνατος, η Φιλότητα και το Νείκος είναι για τον Εμπεδοκλή ένας αιώνιος κύκλος, μία εναλλαγή που εξασφαλίζει τη διαιώνιση του κόσμου.
Σαν ωραία να τα λέει ο θείος, έχω να σχολιάσω ως εδώ…

Το έργο του Εμπεδοκλή αποτελείται από δύο εξάμετρα ποιήματα, το Περί Φύσεως (2.000 στίχοι) και οι Καθαρμοί (3.000 στίχοι). Οι στίχοι που διασώθηκαν από όλο το έργο του Εμπεδοκλή είναι 450 και αποτελούν το μεγαλύτερο σωζόμενο κείμενο προσωκρατικού φιλοσόφου. Αναφέρονται και μερικά ακόμα έργα του όπως ο Ιατρικός Λόγος (600 στίχοι), τα Περσικά, οι Πολιτικοί Λόγοι και οι Τραγωδίες. Ο τρόπος γραφής του Εμπεδοκλή είναι φανερά επηρεασμένος από τον Παρμενίδη και τον Όμηρο. Οι επικοί στίχοι του Εμπεδοκλή έχουν μία τεράστια δυναμική που δημιουργεί στον αναγνώστη ή τον μελετητή σειρά από σκέψεις ή αναλύσεις. Το γεγονός αυτό οδήγησε πολλούς μετέπειτα φιλοσόφους, όπως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, να πραγματευτούν μέσα στα έργα τους τις θέσεις του Εμπεδοκλή και έτσι να σωθούν μέχρι σήμερα πολλά αποσπάσματα του μεγάλου φιλοσόφου. Πάλι καλά δηλαδή που ενέπνευσε όσους σώθηκαν από τις φωτιές και τον αναφέρουν, ειδάλλως πολλά θα ξέραμε και γι’ αυτόν…

Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως λοιπόν, τα επιτεύγματα του καλού μας Εμπεδοκλή συνέβαλλαν έτσι ώστε να εξιδανικευθεί η ζωή του, και να γίνει αντικείμενο εκτεταμένης μυθοπλασίας. Επειδή όμως χωρίς φωτιά δεν υπάρχει και καπνός, ας δούμε τι έχουν πει γι’ αυτόν, μήπως και αφαιρώντας σταδιακά τα διάφορα βερνίκια, αποκαλύψουμε εν τέλει καμιά αλήθεια κρυμμένη από κάτω…

Ο Διογένης Λαέρτιος, στο 8ο Βιβλίο του, αναφέρει μία σειρά από θρυλικές ιστορίες σχετικά με τον θάνατο του Εμπεδοκλή: “Σχετικά με τον θάνατο του λέγονται διάφορα πράγματα. Ο Ηρακλείδης που ανέφερε τα σχετικά με την γυναίκα που δεν ανέπνεε, ότι δηλαδή δοξάστηκε ο Εμπεδοκλής όταν έστειλε πίσω ζωντανή τη νεαρή γυναίκα, λέει ότι πρόσφερε θυσία στο χωράφι του Πεισιάνακτος. Είχε καλέσει και μερικούς από τους φίλους του, ανάμεσα τους και τον Παυσανία. Μετά το γλέντι οι υπόλοιποι αποτραβήχτηκαν και αναπαύονταν, άλλοι κάτω από δέντρα του διπλανού χωραφιού και άλλοι όπου ήθελαν. Ο Εμπεδοκλής έμεινε εκεί που είχε καθίσει. Όταν σηκώθηκαν το πρωί, ήταν ο μόνος που έλειπε. Άρχισαν να τον αναζητούν και οι δούλοι που ρωτήθηκαν έλεγαν πως δεν γνωρίζουνε τίποτε. Ένας τότε είπε ότι τα μεσάνυχτα είχε ακούσει μια πολύ δυνατή φωνή που καλούσε τον Εμπεδοκλή και ότι μετά απ’ αυτό σηκώθηκε και είδε ουράνιο φως και μία λάμψη. Τίποτε άλλο…. Ο Έρμιππος λέει ότι θεράπευσε κάποια Ακραγαντίνη Πάνθεια που την είχαν ξεγραμμένη οι γιατροί και γι’ αυτό έκανε τη θυσία και ότι αυτοί τους οποίους είχε καλέσει ήταν περίπου ογδόντα. Ο Ιππόβοτος αναφέρει πως, όταν σηκώθηκε, προχώρησε προς την Αίτνα και μόλις έφτασε πλησίασε στους κρατήρες της φωτιάς και εξαφανίστηκε, θέλοντας μ’ αυτό τον τρόπο να ενισχύσει τη φήμη ότι είχε γίνει θεός”

Kάποιος θρύλος αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια της φιλοξενίας του Εμπεδοκλή από ένα δικαστή όρμησε μέσα στο σπίτι του ένας νεαρός, ο πατέρας του οποίου είχε καταδικαστεί σε θάνατο από τον οικοδεσπότη του φιλοσόφου. Ο νεαρός βρισκόταν σε τέτοια ψυχική αναταραχή και αναστάτωση που προσπάθησε με ξίφος να σκοτώσει τον δικαστή. Εμποδίζοντας τον ο Εμπεδοκλής συντόνισε τη λύρα του παίζοντας μία κατευναστική μελωδία με στίχους του Ομήρου που ηρέμησε τον νέο αποτρέποντας τον από τη δολοφονία του Δικαστή. Έπειτα από αυτό το περιστατικό ο νεαρός θεωρείται ότι έγινε ο καλύτερος μαθητής του.

Είδατε, κάτι ξέρανε και για τις δονήσεις και την επίδραση και χρήση της Μουσικής. Α, ναι βρε, ξεχάστηκε, η Μουσική ελληνική λέξη είναι κι αυτή…
Ο ποιητής μας Κ. Παλαμάς αναφέρει για αυτόν: “Εμφανίζεται παντού να εξασκεί τη χάρη του, πολιτευτής, φιλόσοφος, χρυσόστομος ρήτορας, μεγαλεπήβολος μηχανικός, πανεπιστημιακός ερευνητής, γιατρός, θεόσοφος, μάγος, κύριος κάθε είδους λόγου, ραψωδός, υμνοπόλος, ιερεύς, προφήτης. Αναφέρει ότι κατευνάζει και διεγείρει τους ανέμους, ότι θεραπεύει τις ασθένειες και τα γηρατειά, ότι επαναφέρει στη ζωή νεκρούς, και ότι πάνω από όλα ως θεός τιμάτε. Κάθε φορά που μπαίνει στις πόλεις οι άνθρωποι τον περιτριγυρίζουν απονέμοντας του σεβασμό, πλήθος τον ακολουθεί ρωτώντας τον για την ατραπό του κέρδους, την γνώση των προφητειών και για τη θεραπεία κάθε λογής ασθενειών “
Πάλι καλά είπαμε, να και κάποιος που έκανε καλό και δε φαίνεται να βρήκε και το μπελά του στο τέλος, όπως δυστυχώς συνηθίζεται από τους απογόνους -και καλά- εκείνων…

Καλά όλα αυτά, ας δούμε όμως και τι έχει να μας πει ο ίδιος ο Εμπεδοκλής για τον εαυτό του…
“Σας χαιρετώ, εγώ ανάμεσα σας περπατώ, θεός αθάνατος, όχι θνητός, όπως αρμόζει απ’ όλους τιμημένος, στεφανωμένος με ταινίες και στέφανα ολάνθιστα” (Καθαρμοί, 112)
“Ήδη εγώ κάποτε αγόρι υπήρξα, κόρη, θάμνος και πουλί κι άφωνο ψάρι που από τη θάλασσα προβάλλει” (Καθαρμοί 117)
Ο Εμπεδοκλής θεωρεί την ύπαρξη του, μία ανεξάρτητη και θεία προσωπικότητα που εξέπεσε σε βαρύ αμάρτημα κάτω από την επίδραση του Νείκους και έχασε την θεία φύση του. Έκτοτε η ψυχή του δοκιμάζεται κατακτώντας συνειδησιακά ολοένα και περισσότερο έδαφος στην ανάβαση της προς την αρχική της κατάσταση.
Με δυο τρεις ρήσεις του Μεγάλου κι αυτού, έτσι, για να μας βρίσκονται, για μια δύσκολη -και μη- ώρα…
“Από ποιες άραγε τιμές και ποια κορφή ευτυχίας, ήλθαμε εδώ στο άντρο αυτό, το υπόστεγο άχαρο τόπο, όπου είναι ο Φόνος, η Έχθρα και πλήθος άλλων Συμφορών;” (Καθαρμοί 119-121)
“Ω! Δύστυχη θνητών γενιά πανάθλια, από ποιες έριδες, ποιους στεναγμούς έχετε γίνει ! Από τους ζώντες νεκρούς έκανε εναλλάσσοντας τα είδη καλύπτοντας τα με ασυνήθιστο χιτώνα σάρκας ” (Καθαρμοί 124-126)
“Γέννηση δεν υπάρχει για κανένα απ’ τα θνητά μήτε χαμός σ’ ολέθριο θάνατο, μονάχα μίξη κι ανακατονομή όσων σμίξαν, μόνο που γέννηση καλείται στους ανθρώπους” (Περί φύσεως 8)

Αυτά είχα να σας πω για τον Εμπεδοκλή…

Μπορείτε να βρείτε πληροφορίες για τον Εμπεδοκλή στις παρακάτω σελίδες ενδεικτικά, και σε πολλές άλλες αν θελήσετε να ψάξετε κάτι παραπάνω…

http://el.wikipedia.org
http://www.asxetos.gr/article.aspx?i=362
http://www2.forthnet.gr/presocratics/emped.htm
http://www.utm.edu/research/iep/e/empedocl.htm
http://membres.lycos.fr/delisle/Elementalisme.html

Α, και επειδή κατά βάση έχω καλά ένστικτα, νιώθω την ανάγκη να σας προειδοποιήσω ότι η τελευταία σελίδα είναι στα γαλλικά…