~ Γράφει η Νεφέλη ~
Αναρωτηθήκατε ποτέ από πού προερχόμαστε;
Τίνος δημιουργήματα είμαστε;
Ποιος ήταν ο πρώτος άνθρωπος;
Ποιο ήταν το πρώτο ζευγάρι ανθρώπων που σηματοδότησε την έναρξη και πολλαπλασιασμό του ανθρώπινου είδους;
Βέβαια, μετά τον Κάρολο Δαρβίνο και την αποδεδειγμένη θεωρία του για την εξέλιξη των ειδών, γνωρίζουμε πλέον τις ρίζες μας. Αλλά, ας πάμε πιο πίσω. Τότε που ακόμα δεν γνωρίζαμε και που οι θρησκείες προσπαθούσαν να εξηγήσουν όλες τις υπαρξιακές μας απορίες, με ευφάνταστες ιστορίες και μύθους.
Σχεδόν όλες οι θρησκείες του κόσμου έχουν συνθέσει την πιο απλή και κατανοητή ιστορία για την δημιουργία του ανθρώπου: πλάστηκε από κάποιο Υπερφυσικό Ον, ως αρσενικό και θηλυκό ζεύγος. Το ζεύγος άρχισε να κάνει παιδιά, τα παιδιά έκαναν παιδιά κ.ο.κ., κι έτσι πολλαπλασιαστήκαμε και φτάσαμε σήμερα να είμαστε σχεδόν 7 δισεκατομμύρια. Είναι ιστοριούλα τόσο απλή στην σύλληψή της και τόσο κατανοητή, που μπορεί να ικανοποιήσει τις απορίες ενός απαίδευτου νου -όπως ήταν άλλωστε ο πολύς κόσμος εκείνα τα χρόνια.
Για τον μετά Χριστό Δυτικό κόσμο, η επικρατέστερη θρησκευτική θεωρία/μύθος δεν αποτελεί εξαίρεση του κανόνα. Προερχόμαστε από τον Αδάμ και την Εύα, τους λεγόμενους “Πρωτόπλαστους”, που δημιούργησε ο Θεός από χώμα. Κοιτάζοντας όμως λίγο πιο προσεχτικά την ιστορία του Αδάμ και της Εύας, ανακαλύπτουμε κάποια προβλήματα στην συνοχή του μύθου.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από την Γένεση για να ξετυλίξουμε το νήμα της ιστορίας:
Όπως λέει λοιπόν η Γένεση στο πρώτο κεφάλαιο, ο Θεός αφού δημιούργησε τ’αστέρια και τον πλανήτη μας, καταπιάστηκε με τα ζωντανά πλάσματα της Γης. Όλα τα έπλασε σε ζεύγος αρσενικού και θηλυκού. Το επιστέγασμα της μεγαλειώδης δημιουργίας Του ήταν το ανθρώπινο είδος, το οποίο δεν θ’αποτελούσε εξαίρεση να πλαστεί κι αυτό σε ζεύγος:
<<Και ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο σύμφωνα με τη δική του εικόνα·
σύμφωνα με την εικόνα τού Θεού τον δημιούργησε·
αρσενικό και θηλυκό τούς δημιούργησε>> (Γεν. 1:27)
Είναι ξεκάθαρο λοιπόν ότι δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα ο άνδρας και η γυναίκα, το αρσενικό και το θηλυκό του ανθρώπου (‘το άνθρωπο’ για τον εβραϊσμό). Και συνεχίζει το κείμενο με τις ευλογίες και τις υποδείξεις του Θεού για το πως πρέπει να ζει το ζευγάρι.
Αυτή ήταν η έκτη μέρα της Δημιουργίας, όπου ο Θεός ολοκλήρωσε το έργο Του, αναπαύτηκε και η Γένεση αλλάζει κεφάλαιο.
Το επόμενο Κεφάλαιο ξεκινά με περίληψη της Δημιουργίας (όσα δηλαδή εξιστορήθηκαν στο πρώτο Κεφάλαιο) και συνεχίζει με την περιγραφή του Κήπου της Εδέμ, εκεί δηλαδή που ο Θεός τοποθέτησε τον άνθρωπο για να ζήσει.
Και κάπου εκεί στα μισά του δεύτερου Κεφαλαίου, η ιστορία χάνει την συνοχή της, με το εξής συμβάν:
<<Και ο Κύριος ο Θεός είπε: Δεν είναι καλό ο άνθρωπος να είναι μόνος· θα κάνω σ’ αυτόν βοηθόν όμοιον μ’ αυτόν. Και ο Κύριος ο Θεός έπλασε από τη γη όλα τα ζώα τού αγρού, και όλα τα πουλιά τού ουρανού, και τα έφερε προς τον Αδάμ, για να δει πώς θα τα ονομάσει· και ό,τι όνομα θα έδινε ο Αδάμ σε κάθε έμψυχο, αυτό και να είναι το όνομά του. Και ο Αδάμ έδωσε ονόματα σε όλα τα κτήνη, και σε όλα τα πουλιά τού ουρανού και σε όλα τα ζώα τού χωραφιού· στον Αδάμ, όμως, δεν βρισκόταν βοηθός όμοιος μ’ αυτόν.>> Γένεση 2:18-20
Με άλλα λόγια, ενώ ο Θεός αρχικά έφτιαξε τον άνθρωπο σε αρσενικό και θηλυκό ζευγάρι, όπως όλα τα πλάσματα, τώρα φαίνεται το αρσενικό να είναι μόνο του! Που πήγε το ταίρι του; Πρόκειται για λάθος του κειμένου; Κι αν είναι πράγματι λάθος, τότε πως είναι η σωστή ιστορία;
Δεν μπορούμε να ξέρουμε εάν αυτό το λάθος ήταν εσκεμμένο ή όχι, αλλά συνεχίζοντας την έρευνα, ανακαλύπτουμε ότι ένα πολύ μεγάλο και σημαντικό κομμάτι της ιστορίας των πρωτόπλαστων καταδικάστηκε στην αφάνεια.
~~~
Σύμφωνα με το καμπαλιστικό βιβλίο Alphabet of ben Sirach (Το Αλφάβητο του ben Sirach), το ζεύγος των πρωτόπλαστων τσακώνονταν συνέχεια. Δεν αναφέρεται όμως για στον Αδάμ και την Εύα, αλλά στον Αδάμ και την… Λίλιθ!
Ο λόγος των καυγάδων ήταν ότι ο Αδάμ δεν μπορούσε να δεχτεί την Λίλιθ ως ισάξιά του, παρόλο που δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα και με τον ίδιο τρόπο. Επέμενε να είναι από πάνω κατά την διάρκεια του σεξ, κάτι που υπονοούσε την κυριαρχία του στην Λίλιθ. Η Λίλιθ δεν μπορούσε να το δεχτεί αυτό, μέχρι που ζήτησε από τον Θεό να επέμβει. Όταν Εκείνος δεν το έκανε, η Λίλιθ ξεστόμισε το απόκρυφο όνομά Του, κάτι που θεωρούνταν μέγιστη βλασφημία, και έφυγε πετώντας (!) μακριά από τον Κήπο.
Ο Αδάμ σύντομα νοστάλγησε την Λίλιθ και την αναζητούσε. Ο Θεός μην αντέχοντας να βλέπει το πολυαγαπημένο Του δημιούργημα λυπημένο, έστειλε τρεις Αγγέλους να βρουν την Λίλιθ και να την φέρουν πίσω. Οι τρεις αυτοί Άγγελοι ήταν ο Σανβί, ο Σανσαβί και ο Σαμεγκελάφ.
Οι Άγγελοι αναζήτησαν για πολύ καιρό την Λίλιθ, μέχρι που τελικά την συνάντησαν κάπου στην Ερυθρά Θάλασσα. Η Λίλιθ όμως στο μεταξύ είχε μεταλλαχθεί σε δαιμόνισσα (!) και είχε γεννήσει εκατοντάδες δαιμόνους.
Οι Άγγελοι της είπαν ότι ο Θεός και ο Αδάμ την συγχωρούν και την θέλουν πίσω, μα η Λίλιθ απάντησε με βρισιές. Δεν είχε κάνει τίποτα το λάθος για να χρειάζεται συγχώρεση. Οι Άγγελοι απαίτησαν να γυρίσει πίσω, αλλιώς θα έσφαζαν όλα της τα παιδιά. Η απάντηση της Λίλιθ όμως ήταν και πάλι κατηγορηματικά αρνητική, προσθέτοντας μάλιστα κατάρες για όλους τους απογόνους του Αδάμ. Έτσι, οι Άγγελοι τήρησαν την απειλή τους σκοτώνοντας τα παιδιά της.
Η παράδοση λέει πως από τότε η Λίλιθ επιτίθεται για να πνίξει την νύχτα τις έγκυες γυναίκες, τα νεογέννητα και τα παιδιά, για να πάρει την εκδίκησή της. Κι έτσι έχει παραμείνει η λαϊκή δεισιδαιμονία να χαράζουν τα ονόματα ή τις σφραγίδες των τριών Αγγέλων στα κρεβάτια και τις κούνιες, για να προστατευτούν από την οργή της Λίλιθ.
Η ιστορία συνεχίζει λέγοντας πως όταν οι Άγγελοι επέστρεψαν και ανέφεραν στον Θεό οτι συνέβη, Εκείνος για να παρηγορήσει την μοναξιά του Αδάμ, αποφάσισε να δημιουργήσει άλλη μια γυναίκα, την Εύα. Αυτή τη φορά όμως, για να μην επαναληφθεί η ίδια ιστορία, την έπλασε από ένα πλευρό του Αδάμ, ώστε η Εύα να μην έχει κανέναν λόγο να διεκδικεί ίσα δικαιώματα με τον Αδάμ και να τον αναγνωρίζει ως ανώτερό της.
Το Αλφάβητο του Μπεν-Σιρά, είναι η μοναδική τόσο πλήρης αφήγηση της ιστορίας της Λίλιθ και γι’αυτό είναι η πλέον φημισμένη που συναντάμε παντού.
Υπάρχουν όμως κάποια προβλήματα με το συγκεκριμένο βιβλίο:
– Κατ’αρχάς, εντάσσεται μεν στην εβραϊκή Γραμματεία, αλλά δεν είναι Ιερό Κείμενο.
– Κατά δεύτερον, ήταν εξ’αρχής γραμμένο ως σατυρική ιστορία.
– Και, κατά τρίτον και ίσως σπουδαιότερο, είναι πολύ μεταγενέστερο της Γένεσης. Η Γένεση χρονολογείται περίπου το 1400 π.Χ. ενώ Το Αλφάβητο του ben Sirach γράφτηκε τον Μεσαίωνα, κάποια στιγμή μεταξύ του 700 και του 1000 μ.Χ. Δηλαδή, μεσολαβούν περίπου 2.000 χρόνια μεταξύ των δύο έργων! 2.000 χρόνια είναι πάρα πολλά για να θεωρήσουμε Το Αλφάβητο του ben Sirach αξιόπιστη πηγή. Θα πρέπει να αναζητήσουμε κείμενα γραμμένα χρονολογικά πλησιέστερα στην Γένεση.
Ερευνώντας λοιπόν, βρίσκουμε την αρχαιότερη αναφορά της Λίλιθ μέσα στην εβραϊκή Βίβλο, και συγκεκριμένα στο Βιβλίο του Ησαΐα, που χρονολογείται περίπου τον 6ο αιώνα π.Χ. Εκεί, στο 34:14, διαβάζουμε:
<<Και οι λύκοι θα συναντιούνται εκεί με τις αγριόγατες· και ο σάτυρος θα φωνάζει στον σύντροφό του· η λίλιθ θα αναπαύεται ακόμα εκεί, βρίσκοντας για τον εαυτό της τόπο ανάπαυσης.>>
Η λέξη ‘λίλιθ’, στο κείμενο των Εβδομήκοντα, έχει μεταφραστεί ως “κόκκυξ” δηλαδή το πουλί κούκος. Η μετάφραση είναι προφανέστατα λανθασμένη, μιας και ο κούκος στα εβραϊκά είναι “quchiah” (“κούκα”).
Ψάχνοντας ακόμα περισσότερο, ανακαλύπτουμε ότι η Λίλιθ είναι γνωστή δαιμονική οντότητα στον εβραϊσμό. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το ετυμολογικό λεξικό της Ραββικής γλώσσας, “Λίλιθ” είναι το όνομα θηλυκής δαιμόνισσας της νύχτας, με μορφή νυχτοκουκουβάγιας. Ο φημισμένος Ραββίνος Shmuel Yarchinaa του 3ου αιώνα μ.Χ., συμπληρώνει ότι έχει μορφή κουκουβάγιας με πρόσωπο γυναίκας.
Προχωρώντας στην έρευνά μας, παρατηρούμε ότι όσο εκκωφαντικά απούσα είναι η Λίλιθ από την Βίβλο, τόσο εντυπωσιακά συχνή είναι η αναφορά της στα άλλα εβραϊκά κείμενα, κυρίως αυτά της Καμπάλα.
Ας δούμε μερικά από τα πιο φημισμένα της κατορθώματα:
– Ίσως έχετε προσέξει σε πίνακες ζωγραφικής όπου αναπαρίσταται ο Αδάμ και η Εύα δίπλα στο δέντρο με τον απαγορευμένο καρπό, το φίδι που τους προσφέρει τον καρπό, ενίοτε εμφανίζεται με γυναικείο κεφάλι είτε ακόμα και ως κανονική γυναίκα. Πρόκειται για απεικόνιση της εβραϊκής πεποίθησης ότι ο Όφις του κήπου της Εδέμ ήταν η Λίλιθ, που καταφέρνοντας την Εύα να φάει από τον απαγορευμένο καρπό πήρε την εκδίκησή της.
– Άλλες αναφορές εξιστορούν το πως η Λίλιθ, αφ’ότου οι Άγγελοι είχαν δολοφονήσει τα παιδιά της, συνευρέθηκε με τον Αδάμ, εκατοντάδες φορές, ενώ αυτός κοιμόταν. Από αυτές τις επαφές, η Λίλιθ γέννησε εκατοντάδες δαίμονες και κακόβουλα πνεύματα. Αυτή είναι ίσως η πρώτη εβραϊκή αναφορά στα λεγόμενα incubus και succubus, δηλαδή τα δαιμόνια που συνευρίσκονται με τα ανυποψίαστα θύματά τους, ενώ αυτά κοιμούνται. Και λόγω αυτής της αναφοράς, ο Ραββίνος Hanina έγραψε ότι: <<απαγορεύεται να κοιμάται κάποιος μόνος στο σπίτι, διότι προκαλεί την Λίλιθ να τον επισκεφτεί στον ύπνο του και να συλλάβει δαιμόνιο από το σπέρμα του>>. Αργότερα, ο Μαθουσάλας σκότωσε όλα αυτά τα δαιμονικά παιδιά, εξοργίζοντας ακόμα περισσότερο την Λίλιθ.
– Άλλη ενδιαφέρουσα αναφορά, ταυτίζει την φημισμένη βασίλισσα του Σαβά με την Λίλιθ.
Η εβραϊκή Βίβλος λέει πως όταν η βασίλισσα του Σαβά έμαθε για τα πλούτη και την σοφία του βασιλιά Σολομώντα, αποφάσισε να τον επισκεφτεί. Ο Σολομώντας την υποδέχτηκε με μεγάλες τιμές και σαγηνεύτηκε από την ομορφιά και την σοφία της. Τόσο μαγεύτηκε ο βασιλιάς, που ότι κι αν ζητούσε η βασίλισσα, έσπευδε να της το προσφέρει, καθώς και σωρό άλλα δώρα που δεν τα ζήτησε ποτέ. Οι δυό τους πέρασαν αρκετό χρόνο μαζί, συζητώντας για θέματα πνευματικά. Η βασίλισσα του Σαβά έκανε πολλές και δύσκολες ερωτήσεις-γρίφους στον Σολομώντα για να τεστάρει την σοφία του.
Και κάπου εκεί η ιστορία περιπλέκεται…
Η επίσημη βιβλική εκδοχή της, είναι πως η βασίλισσα του Σαβά πείστηκε από τον Σολομώντα να ασπαστεί τον εβραϊσμό. Τα μυστικιστικά κείμενα όμως, διηγούνται ότι η βασίλισσα ήταν γνωστή στον τότε κόσμο ως μάγισσα και επηρέασε πολύ τον Σολομώντα, όντας μάλιστα η “ηθική αυτουργός” για την μεταγενέστερη “τρέλα” του, να απαρνηθεί τον εβραϊσμό, να χτίσει παγανιστικούς ναούς και τελικά να τιμωρηθεί από τον Θεό. Ίσως αυτός είναι ο λόγος που η Καμπάλα ταυτίζει την βασίλισσα του Σαβά με την Λίλιθ.
– Η πιο αινιγματική αναφορά, είναι αυτή που θέλει την Λίλιθ να λαμβάνει μέρος στην φημισμένη πολιορκία και καταστροφή της Ιεριχού. Το παράδοξο αυτής της ιστορίας είναι ότι η Λίλιθ βοήθησε τον Ιησού του Ναυή, και μάλιστα μαζί με τον σύζυγό της, τον τρομερό έκπτωτο άγγελο Σαμαήλ! Δηλαδή τον έναν από τους τρεις Αρχαγγέλους (μαζί με τον Εωσφόρο και τον Αζαζήλ) που εναντιώθηκαν στον Θεό και ξεκίνησαν την μεγάλη εξέγερση των Αγγέλων. Εάν αναρωτιέστε πως είναι δυνατόν δύο από τις ισχυρότερες μορφές του δαιμονικού κόσμου να βοηθούν έναν ευνοούμενο του Θεού στο να καταστρέψει μια “ακόλαστη πόλη”… έχετε απόλυτο δίκιο! Αυτή είναι μια απορία που αναζητά ακόμα την απάντησή της.
Ο Σαμαήλ είναι άλλη μια διάσημη προσωπικότητα της Βίβλου. Συχνά ταυτίζεται με τον Εωσφόρο, αλλά αυτό είναι λάθος. Πρόκειται για άλλον Αρχάγγελο και μετέπειτα έκπτωτο άγγελο, που όμως είχε εξίσου σημαντικό ρόλο στην εξέγερση των αγγέλων ενάντια του Θεού.
Όσον αφορά την σχέση του με την Λίλιθ, στα μυστικιστικά βιβλία της Καμπάλα αναφέρονται τρία “σενάρια”:
Το πρώτο είναι ότι ο Σαμαήλ ερωτεύτηκε την Λίλιθ για την εξέγερσή της ενάντια στον Αδάμ και τον Θεό. Πολύ προφανής λόγος να την ερωτευτεί, άλλωστε. Κι έτσι, αμέσως μετά την φυγή της από τον Κήπο της Εδέμ, ο Σαμαήλ την πλησίασε, την σαγήνευσε και την έκανε γυναίκα του.
Το δεύτερο σενάριο διηγείται πως ο ίδιος ο Σαμαήλ δημιούργησε την Λίλιθ, για να είναι η σύζυγός του και μητέρα των παιδιών του. Την έκανε αμέσως βασίλισσά του και της πρόσφερε αρκετές χιλιάδες δαίμονες για να την υπηρετούν.
Το τρίτο σενάριο, είναι ότι ο Σαμαήλ και η Λίλιθ δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα από τον Θεό, ως το αντίθετο ζεύγος του Αδάμ και της Εύας. Ο λόγος, ήταν φυσικά η ισορροπία. Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα αναφορά, που όμως νομίζω χρειάζεται ξεχωριστό άρθρο για να αναλυθεί σωστά.
~~~
Ίσως η τόσο συχνή παρουσία της Λίλιθ στις εβραϊκές παραδόσεις και μυστικιστικά κείμενα, οδήγησαν τον Μπεν-Σιρά να δημιουργήσει μια ολοκληρωμένη ιστορία για την καταγωγή της, έστω και σατυρική.
Η αλήθεια πάντως για τις ρίζες της Λίλιθ είναι ότι προέρχεται από το Σουμέριο Έπος του Γκιλγκαμές, ως το ιερό υδάτινο πνεύμα ki-sikil-lil-la-ke που είχε φωλιάσει στο δέντρο της Θεάς Ινάννα. Κάτι σαν Δρυάδα θα έλεγε κανείς, που είναι τα ζωοποιά πνεύματα των δέντρων και προστάτες τους. Η ψυχή τους, κατά μια έννοια.
Η περιγραφή της εμφάνισης όμως της εβραϊκής Λίλιθ, παραπέμπει κατ’ευθείαν στην ίδια την Σουμέρια Θεά Ινάννα (ή αλλιώς Ίσταρ), την πανέμορφη φτερωτή Θεά της Ομορφιάς και του Έρωτα. Η πρόγονος της δικής μας Αφροδίτης, δηλαδή. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό να πρόκειται για έναν συνδυασμό της Θεάς με την Δρυάδα/ψυχή του δέντρου της.
Το Έπος του Γκιλγκαμές, είναι κοινά αποδεκτό από τους μελετητές ως “ο παππούς” της εβραϊκής Βίβλου. Επομένως το να εμφανίζεται μια προσωπικότητα του Έπους στα μυστικιστικά κείμενα του εβραϊσμού, δεν είναι έκπληξη.
Είναι “κοινό μυστικό” ότι οι Θεοί μιας αρχαιότερης θρησκείας γίνονται οι δαίμονες μιας νεότερης. Όπως έχει συμβεί και σε τόσες άλλες νεότερες θρησκείες, ο εβραϊσμός μην μπορώντας να αποβάλει τελείως την Ινάννα/ki-sikil-lil-la-ke από τις παραδόσεις του λαού, την αφομοίωσε στην δική του μυθολογία και παράδοση, αφού πρώτα την δαιμονοποίησε και παραποίησε το όνομά της ώστε να παραπέμπει σε κάτι κακό (“λίλιτ” στα εβραϊκά σημαίνει “πλάσμα/τέρας της νύχτας”).
Όντας η Θεά Ινάννα, Θεά της Ομορφιάς και του Έρωτα, εύκολα καταλαβαίνουμε γιατί ήταν τόσο αγαπητή στους προ-εβραίους Σουμέριους και στους πρώιμους Εβραίους. Εξίσου όμως εύκολα καταλαβαίνουμε γιατί ο αυστηρός και “στεγνός” εβραϊσμός θέλησε να την δαιμονοποιήσει. Μια ανεξάρτητη, δυναμική με έντονο ερωτισμό γυναίκα, δεν έχει καμία θέση στον στυγνά πατριαρχικό εβραϊσμό.
Όπως όμως λέει και ο σοφός λαός, ο καιρός έχει γυρίσματα. Η Λίλιθ, μετά από πολλούς αιώνες άδικης δαιμονοποίησης, αρχίζει από την Αναγέννηση και μετά να επιστρέφει στην αρχική της προσωπικότητα. Γίνεται σύμβολο θηλυκότητας και το αυθεντικό φεμινιστικό ίνδαλμα που απαρνείται ακόμα και τον κήπο της Εδέμ για χάρη της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας της. Σήμερα, σε κάποια νεοπαγανιστικά κινήματα, όπως το Wicca, έχει πλέον πλήρως αποκατασταθεί ως Θεά-Προστάτιδα του γυναικείου ερωτισμού και της θηλυκής σοφίας.
Χρειάστηκε να περάσει σχεδόν 4.000 χρόνια αδίκως καταδικασμένη στα δαιμονικά σκοτάδια, για να επανέλθει δριμύτερη στο φως, απολαμβάνοντας και πάλι την προσοχή και τον θαυμασμό που της αξίζει.
Πηγές:
Παλαιά Διαθήκη – εβραϊκό κείμενο και μετάφραση των Εβδομήκοντα
Βαβυλώνιο Ταλμούδ, μετάφραση στα αγγλικά από τον Michael L. Rodkinson
Το Λεξικό του Klein – ειδικό ετυμολογικό λεξικό λογίων, της Ραββινικής γλώσσας
Bamidbar Rabbah, μετάφραση στα αγγλικά από τον John T Townsend
Ibn Ezra’s commentary on the Pentateuch, μετάφραση στα αγγλικά από τους H. Norman Strickman και Arthur M. Silver
Zohar, μετάφραση στα αγγλικά από την κοινότητα Sefaria
Talmud, σε μετάφραση William Davidson (The William Davidson Talmud) με βοηθητικά σχόλια του Ραββίνου Adin Even-Israel Steinsaltz
Otzar Midrashim – The Aleph Bet of ben Sira, του Judah David Eisenstein, μετάφραση στα αγγλικά από την κοινότητα Sefaria
The Legends of the Jews του Louis Ginzberg
Or HaChaim on Genesis, μετάφραση στα αγγλικά από τον Ραββίνο Eliyahu Munk
Shenei Luchot HaBerit του Isaiah HaLevi Horovitz, μετάφραση στα αγγλικά από τον Ραββίνο Eliyahu Munk
Kol HaTor του Hillel Rivlin
Likutei Moharan, του Nachman of Breslov, μετάφραση στα αγγλικά από τον Moshe Mykoff του ερευνητικού ινστιτούτου Breslov
Ein Yaakov (“Well of Jacob”) των Ραββίνων Yaakov ibn Habib και Rabbi Levi ibn Habib, μετάφραση στα αγγλικά και σχόλια από τον Ραββίνο Shmuel Tzvi-Hirsch Glick
Moses Cordovero’s Introduction to Kabbalah, μετάφραση στα αγγλικά και σχόλια από τον Or ne’erav
Queen of Sheba, της Carole R. Fontaine
Leave a Reply