Νηστεία

Μια γρήγορη βουτιά στην απαρχή της ανθρώπινης ύπαρξης, μας αποκαλύπτει την αναγκαστική προσαρμογή στην εποχιακή νηστεία, δεδομένων των κλιματολογικών συνθηκών του πλανήτη μας, εκατοντάδες αιώνες πριν. Το κυνήγι ήταν σαφώς ευκολότερο το καλοκαίρι παρά τον χειμώνα και οι προμήθειες αποξηραμένου κρέατος, στα τέλη του Χειμώνα – αρχές της Άνοιξης τελείωναν. Ακόμη και οι νομάδες της ερήμου προσάρμοζαν τη διατροφή τους ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες, τις εποχές του έτους, την πανίδα και τη χλωρίδα του τόπου στον όποιο και είχαν καταλύσει. Όλες αυτές οι διατροφικές συνήθειες πέρασαν αργότερα στην οργανωμένη κοινωνική δομή των ανθρώπων μέσα από παραδόσεις και θρησκευτικά τυπικά.

Η προσαρμογή και διεύρυνση των ημερών νηστείας (ανάλογα με την πνευματική περίπτωση) δεν ξεθώριασε καθόλου τη δύναμη αυτής της κεντρικής κληρονομιάς: μέχρι και σήμερα η μεγαλύτερη περίοδος νηστείας για όλες της θρησκείες παραμένει χρονικά στις αρχές της Άνοιξης. Η εφαρμογή της βέβαια εμπλουτίστηκε θεωρητικά και πρακτικά, επηρεαζόμενη κυρίως από τα θρησκευτικά τελετουργικά καθώς αυτά εξελίσσονταν μέσα στους αιώνες.

Αρχικά, η νηστεία ήταν κομμάτι των διάφορων τελετουργικών ιεροτελεστιών, των οποίων επιδίωξη ήταν να μειωθούν οι σωματικές λειτουργίες (μερικές φορές ακόμη και να ανασταλούν) με σκοπό να επέλθει μια «ηρεμία» συγκρίσιμη συμβολικά με το θάνατο ή με την προ-γένεσης κατάσταση. Η νηστεία ήταν επίσης μέρος των ιεροτελεστιών γονιμότητας στις πρωτόγονες τελετές. Παρόμοιο τελετουργικό είχε και η νηστεία με σκοπό την αποτροπή μιας καταστροφής. Αρκετές ήταν δε και οι φορές που είχε τη χρήση τιμωρίας για μια «αμαρτία». Οι περισσότερες από αυτές τις τελετές διοργανωνόντουσαν κατά τη διάρκεια της θερινής και χειμερινής ισημερίας, συνήθεια που διασώθηκε για αιώνες. Έτσι, για παράδειγμα, οι ιθαγενείς της Βορείου Αμερικής εφάρμοζαν ως φυλή τη νηστεία, με σκοπό να αποτρέψουν τις απειλητικές καταστροφές. Οι ιθαγενείς Αμερικάνοι του Μεξικό και οι Ίνκας του Περού διαιώνισαν τον «μετανοητικό» χαρακτήρα της για να κατευνάζουν τους Θεούς. Μεταξύ των λαών του παλαιού κόσμου, οι Ασσύριοι και οι Βαβυλώνιοι, συνήθιζαν να νηστεύουν ως μορφή τιμωρίας. Στις αρχαίες θρησκείες χρησιμοποιήθηκε για να προετοιμάζει τους προσκυνητές ή τους ιερείς για να πλησιάσουν τις θεότητες, για να ακολουθήσουν ένα όραμα, για να καταδείξουν την τιμωρία για τις αμαρτίες, ή για να εξευμενίσουν μια θυμωμένη θεότητα.

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που χειραγώγησαν την πρακτική της νηστείας με διαφορετικούς στόχους. Είτε ως επικουρικό θεραπευτικό μέτρο (το συναντούμε επίσημα καταγεγραμμένο στα περίφημα «Ασκληπιεία», όπου οι ασθενείς υποβάλλονταν υποχρεωτικά σε πολυήμερη νηστεία, η οποία συνοδευόταν και από διάφορες θρησκευτικού περιεχομένου τελετουργίες, για την ψυχική και τη σωματική προετοιμασία του ασθενούς για την κύρια θεραπευτική αγωγή που θα ακολουθούσε), είτε με σκοπό την πρόκληση οραμάτων – ονείρων για ανίχνευση, αποκρυπτογράφηση, πρόβλεψη του μέλλοντος (μαντεία) και αποκάλυψης του παρελθόντος (γνώση). Πρακτικές τις οποίες δεν άργησαν να υιοθετήσουν αρκετές δυτικές και ανατολικές παγανιστικές θρησκείες. Η αυξημένη παρατηρητικότητα των αρχαίων φιλόσοφων αρκετά νωρίς τους αποκάλυψε την έννοια του χρόνου και της συνάρτησης των επαναλαμβανόμενων φαινομένων μέσα σε αυτόν. Η ανάγκη αυτή της πρόβλεψης και της γνώσης καθώς και η διαμόρφωση της ιδέας της διϋπόστασης (ύλη – πνεύμα), της ψυχής που μπορεί να αποχωριστεί από το σώμα και να ταξιδεύει, είτε μέσα στο χώρο είτε μέσα στο χρόνο, ερχόμενη σε επαφή με άλλες ψυχές που γνωρίζουν πράγματα που έχουν συμβεί ή προβλέπουν τα μελλούμενα οδήγησε στην πρόκληση επιθυμητών θεϊκών ονείρων με τη χρήση απομόνωσης, προσευχής και έκστασης προκαλούμενης εκουσίως από αυστηρή νηστεία.
Παρόμοιες πρακτικές εφαρμόζονται μέχρι και σήμερα σε πολλές κοινωνίες.

Σήμερα η έννοια της νηστείας δεν είναι και τόσο εύκολο να καθοριστεί. Οι βασικές αξίες της όμως παραμένουν σχεδόν ίδιες με τις αρχικές της. Οι άνθρωποι πλέον εφαρμόζουν την πρακτική της νηστείας κυρίως ως μέσο εξαγνισμού και ψυχικής ανάτασης. Η πλήρης είτε και η μερική στέρηση της τροφής θεωρείται ότι συμβάλλει (σε μερικές θρησκείες θεωρείται ότι αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση) στην ανάπτυξη και στην εξύψωση του ανθρωπίνου πνεύματος, στον εξαγνισμό του ανθρώπου και στην προσέγγισή του προς τα Θεία.

Ψυχοθεραπευτικά, με τη στέρηση της απόλαυσης της τροφής, ο άνθρωπος αισθάνεται ότι «τιμωρεί» τα ανθρώπινα «πάθη» του (σωματικές και ηθικές «αμαρτίες») και «εξιλεώνεται» απέναντι στα Θεία. Έτσι απελευθερώνεται και λυτρώνεται από τα «αμαρτήματα» που τον βαραίνουν, αποκτώντας το δικαίωμα να αντικρίζει κατάματα και άφοβα το Θεό του και να αποζητά την προστασία του ή την ευμένεια του.

Πνευματικά, με τη διακοπή της λειτουργίας της πέψης, αλλά και από το γεγονός ότι ο άνθρωπος με τη νηστεία παύει να ασχολείται με το τι θα φάει και το τι θα πιει, θεωρείται ότι αποκτά την καθαρότητα του πνεύματος να ασχοληθεί με θέματα που έχουν ανώτερο πνευματικό περιεχόμενο και αγγίζουν τα ανώτατα επίπεδα της διανόησης και του διαλογισμού.

Επικουρικά θεραπευτικά, για την αντιμετώπιση πάρα πολλών νόσων και νοσηρών καταστάσεων. Ακόμη όμως δεν είναι κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο το σώμα, όταν δεν προσλαμβάνει καθόλου τροφή, μπορεί να αντιμετωπίζει αποτελεσματικότερα ένα λοιμογόνο παράγοντα.

Κοινωνικά (με πρωτοπόρο τον Mohandas Gandhi), ως μέσο διαμαρτυρίας και απαίτησης κοινωνικής ευαισθητοποίησης σε ποικίλα θέματα (απεργία πείνας). 

Θρησκευτικά, κατ’ ακολουθία των επίσημων ημερών νηστείας που έχει καθιερώσει η κάθε θρησκεία:

Baha’i
Πότε νηστεύουν ~  Η νηστεία των Baha’i γίνεται κατά την διάρκεια του Ala, του 19ου μήνα του χρόνου Baha’ν,  από τις 2 έως τις 20 Μαρτίου.
Πως νηστεύουν ~ Αποχή από το φαγητό και το νερό από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου.
Γιατί νηστεύουν ~ Για να επικεντρωθούν στην αγάπη του Θεού και σε πνευματικά θέματα.

Βουδισμός
Πότε νηστεύουν ~ Όλοι οι βασικοί σπόνδυλοι της θρησκείας του Βουδισμού εξασκούν μερικές περιόδους νηστείας, συνήθως σε ημέρες πανσελήνου και σε άλλες εορτές τους.
Πως νηστεύουν ~ Εξαρτάται από τη βουδιστική παράδοση, η νηστεία συνήθως σημαίνει αποχή από την κατάποση στερεών τροφών με επιτρεπόμενη την κατάποση ορισμένων υγρών.
Γιατί νηστεύουν ~ Μια μέθοδος εξαγνισμού. Οι Theravadin και οι Tendai Βουδιστές μοναχοί νηστεύουν ως απόδειξη της ελευθερίας του μυαλού. Κάποιοι Θηβετιανοί Βουδιστές μοναχοί νηστεύουν για να επιτύχουν yogic στόχους, όπως αυτή της παραγωγής εσωτερικής θερμότητας.

Καθολικισμός
Πότε νηστεύουν ~ Οι Καθολικοί νηστεύουν και απέχουν από το κρέας την Τετάρτη (Ash Wednesday) και τη Μεγάλη Παρασκευή, και απέχουν από το κρέας όλες τις Παρασκευές (Lent Friday). Για αιώνες πολλούς απαγορευόταν στους Καθολικούς να τρώνε κρέας όλες τις Παρασκευές, αλλά από τα μισά του 1960, ο ορισμός της αποχής αυτής περιήλθε στη «διακριτική» απόφαση της εκάστοτε ενορίας. 
Πως νηστεύουν ~ Κάθε Τετάρτη (Ash Wednesday) και τη Μεγάλη Παρασκευή επιτρέπονται δύο μικρά γεύματα κι ένα μεγάλο. Το κρέας απαγορεύεται, όπως και κάθε Παρασκευή. Με την προοπτική της επερχόμενης νηστείας, μερικοί άνθρωποι την αντικαθιστούν με μια διαφορετική «εξιλέωση» ή μια ειδική προσευχή.
Γιατί νηστεύουν ~ Διδάσκει τον έλεγχο των σαρκικών επιθυμιών, τιμωρία των αμαρτιών και την ελεημοσύνη. Η νηστεία των Παρασκευών προετοιμάζει την ψυχή για μια μεγαλύτερη γιορτή, εξασκώντας την αυστηρότητα. Η νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής τιμά την ημέρα που υπέφερε ο Χριστός.

Ανατολικός Ορθοδοξισμός
Πότε νηστεύουν ~  Υπάρχουν πολλές περίοδοι νηστείας, συμπεριλαμβανομένων των διάφορων αποστολικών εορτών, της Σαρακοστής κ.α. Κάθε Τετάρτη και Παρασκευή θεωρείται ημέρα νηστείας, εκτός από εκείνων που «πέφτουν» σε εβδομάδες ελεύθερες νηστειών. 
Πως νηστεύουν ~ Γενικώς το κρέας, τα γαλακτοκομικά και τα αυγά απαγορεύονται. Το ψάρι επιτρέπεται σε ορισμένες ημέρες.
Γιατί νηστεύουν ~ Ενδυναμώνει την αντίσταση της απληστίας. Βοηθά το άτομο να γνωρίσει την επιείκεια του Θεού.

Ινδουισμός
Πότε νηστεύουν ~   Η νηστεία συνήθως εξασκείται κατά τις ημέρες της νέας σελήνης και κατά τη διάρκεια εορτών όπως του Shivaratri, Saraswati Puja, και Durga Puja (γνωστή και ως Navaratri). Οι γυναίκες στην Ινδία νηστεύουν και την ημέρα του Karva Chauth.
Πως νηστεύουν ~ Η νηστεία μπορεί να αποτελείται από ένα πλήρες 24ωρο αποχής από την τροφή και το νερό, αλλά είναι πιο συνηθισμένος ο περιορισμός των στερεών τροφών και η κατάποση υγρών (γάλα ή νερό).
Γιατί νηστεύουν ~  Ένας τρόπος να ενισχυθεί η συγκέντρωση κατά τη διάρκεια της περισυλλογής ή της λατρείας, κάθαρση και μερικές φορές λαμβάνεται και ως θυσία.

Ιουδαϊσμός
Πότε νηστεύουν ~   Yom Kippur, η ημέρα της Επανόρθωσης, είναι η πιο γνωστή ημέρα νηστείας. Το Ιουδαϊκό ημερολόγιο έχει έξι ημέρες νηστείας, συμπεριλαμβανομένης και της Tisha B’Av, της μέρας που ολοκληρώθηκε η κατασκευή του Ιουδαϊκού Ναού.
Πως νηστεύουν ~ Τις ημέρες του Yom Kippur και του Tisha B’Av, για 25 ώρες (απ’ ανατολής) απαγορεύονται η τροφή και το νερό. Τις υπόλοιπες ημέρες νηστείας, το φαγητό και το νερό απαγορεύονται από την ανατολή έως τη δύση.
Γιατί νηστεύουν ~ Μετάνοια για τις αμαρτίες ή και για ειδικές «αιτήσεις» προς το Θεό.

Μορμονισμός
Πότε νηστεύουν ~   Η πρώτη Κυριακή έκαστου μηνός είναι η αναγκαστική ημέρα νηστείας. Ξεχωριστά μπορούν να νηστεύσουν διαφορετικές, επιπλέον, ημέρες.
Πως νηστεύουν ~ Αποχή από την τροφή και το νερό για δύο διαδοχικά γεύματα και προσφορά του φαγητού ή των χρημάτων (που αντιστοιχούν) σε κάποιον που βρίσκεται σε ανάγκη. Μετά από τη νηστεία, τα μέλη της εκκλησίας συμμετέχουν σε μια τελετή «υπέρ νηστείας και κατάθεσης».
Γιατί νηστεύουν ~ Επαφή με το Θεό, συγκέντρωση στο Θεό και στη θρησκεία. Οι επιπλέον ημέρες νηστείας γίνονται συνήθως όταν υπάρχει μια ειδική «αίτηση» προς το Θεό.

Μουσουλμανισμός
Πότε νηστεύουν ~  Το Ραμαζάνι, τον ένατο μήνα του μουσουλμανικού ημερολογίου, είναι μια υποχρεωτική περίοδος νηστείας προς τιμή του προφήτη Μοχάμεντ για την πρώτη «αποκάλυψη» του Κορανίου.
Διάφορα μουσουλμανικά έθιμα προτρέπουν σε επιπλέον ημέρες και περιόδους νηστείας.
Πως νηστεύουν ~ Αποχή από την τροφή και το νερό, το κάπνισμα, τις ύβρεις, τη σεξουαλική επαφή από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου.
Γιατί νηστεύουν ~ Μερικοί Μουσουλμάνοι νηστεύουν κάθε Δευτέρα (καθ’ οδηγία του προφήτη Μοχάμεντ) και μερικοί κατά τη διάρκεια του μηνός  του Sha’baan, που προηγείται του Ραμαζανίου και ειδικότερα τις τρεις ακριβώς προηγούμενες ημέρες του.

Παγανισμός
Πότε νηστεύουν ~   Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες ημέρες νηστείας, όμως μερικοί Παγανιστές επιλέγουν να νηστεύουν προετοιμαζόμενοι για το Ostara (Θερινή Ισημερία).
Πως νηστεύουν ~ Κατά την επιθυμία του εκάστοτε πιστού, μερικοί απέχουν εντελώς του φαγητού, άλλοι απλά ρυθμίζουν το τι αποβάλλουν από το διαιτολόγιο τους.
Γιατί νηστεύουν ~ Σκοπός είναι η εξάγνιση του ατόμου ενεργειακή. Αρκετοί συνηθίζουν να ανεβάζουν τους παλμούς τους για προετοιμασία μαγικής δουλειάς. Η νηστεία για το Ostara συνηθίζεται για κάθαρση του ατόμου από τις «βαριές» χειμερινές τροφές.

Προτεστάντες (Ευαγγελιστές)
Πότε νηστεύουν ~ Κάθε φορά τις ημέρες νηστείας τις ορίζουν οι τοπικές εκκλησίες.
Πως νηστεύουν ~ Μερικοί απέχουν από την τροφή και το νερό, άλλοι πίνουν μόνο νερό και χυμούς και καταναλώνουν συγκεκριμένες τροφές, αποφεύγουν άλλες, ή απέχουν από «πειρασμούς» (μεμπτούς ή όχι).
Γιατί νηστεύουν ~ Πνευματική ανάταση, εγκράτεια με σκοπό την βελτίωση του ατόμου, κατόπιν μιας «αιτήσεως» προς το Θεό.

Προτεστάντες (Της ευθείας οδού)
Πότε νηστεύουν ~ Δεν αποτελεί μεγάλο κομμάτι της θρησκευτικής παράδοσης των συγκεκριμένων Ευαγγελιστών, αλλά και στην περίπτωσή τους οι ημέρες νηστείες ορίζονται από τις τοπικές εκκλησίες.
Πως νηστεύουν ~ Όπως επιλέξουν οι ίδιοι.
Γιατί νηστεύουν ~ Για πνευματική ανάταση ή για ενδυνάμωση κάποιου στόχου (συχνά πολιτικού ή κοινωνικού).

Πηγές πληροφοριών:

«Η φυσιολογία της νηστείας» Καθηγητής Πειραματικής Φυσιολογίας Ι. Χατζημηνάς
http://www.nea-acropoli.gr
http://www.beliefnet.com/features/fasting_chart.html
http://mb-soft.com/believe/txo/fasting.htm