Φαινόμενα Πλασέμπο και Νοσέμπο

Το φαινόμενο πλασέμπο (λατινικό του «θα ευχαριστήσω») είναι ένα από τα πιο συχνά φαινόμενα που παρατηρούνται κατά την διεξαγωγή πειραμάτων. Αν και αρκετά συχνό, ταυτόχρονα καλύπτεται από ένα πέπλο μυστηρίου ως προς το λόγο για τον οποίο συμβαίνει. Στην ουσία όταν μιλάμε για φαινόμενα πλασέμπο και νοσέμπο (λατινικό του «θα βλάψω») μιλάμε για τις δύο όψεις του ιδίου νομίσματος.
Στην περίπτωση του πλασέμπο, κάποιος που πάσχει είτε σωματικά είτε ψυχικά, θεραπεύεται όχι μέσω συμβατικών φαρμάκων ή οποιονδήποτε άλλων μεθόδων, αλλά στην ουσία μέσω της «πίστης» του. Το αντίθετο αποτέλεσμα έχουμε στην περίπτωση του νοσέμπο, όπου κάποιος χωρίς εμφανή αίτια παρουσιάζει μια ασθένεια απλά και μόνο διότι του έχει γίνει εμμονή και φοβία ότι θα του συμβεί.

Στις περισσότερες των περιπτώσεων που θα δοκιμαστεί πειραματικά ένα νέο φάρμακο σε ανθρώπους, οι επιστήμονες έχουν συνήθως δύο ομάδες ατόμων. Η μια είναι η ομάδα ελέγχου (control group) και η άλλη είναι η ομάδα πειράματος (experimental group). Η ομάδα ελέγχου δεν λαμβάνει καθόλου θεραπεία και χρησιμεύει μονάχα για σκοπούς σύγκρισης στο τέλος του πειράματος. Το φάρμακο δοκιμάζεται μονάχα στην ομάδα πειράματος. Στο τέλος συγκρίνονται οι δύο ομάδες και αν τα αποτελέσματα διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους τότε το φάρμακο προωθείτε στην αγορά.

Υπάρχει ένας αστάθμητος παράγων όμως που πρέπει να λάβουν υπ’ όψη οι επιστήμονες όταν κάνουν πειράματα. Αυτός είναι το πλασέμπο. Τις περισσότερες των περιπτώσεων λαμβάνεται υπ’ όψη, αν και όχι πάντα (καλό θα ήταν, αν είναι φυσικά δυνατό, να ελέγχαμε τους τρόπους με τους οποίους έχουν δοκιμαστεί κάποια φάρμακα που παίρνουμε). Δηλαδή, στο πιο πάνω είδος πειράματος αντί να μην δοθεί καθόλου θεραπεία στην ομάδα ελέγχου, δίνεται ένα φάρμακο το οποίο δεν κάνει τίποτα βασικά, αλλά τα μέλη της ομάδας πείθονται απ’ τον πειραματιστή ότι είναι το κανονικό φάρμακο. Έτσι και οι δύο ομάδες πιστεύουν ότι παίρνουν το πραγματικό φάρμακο ενώ στην ουσία μόνο η ομάδα πειράματος το λαμβάνει. Σχεδόν πάντα παρατηρείται ένας σημαντικός βαθμός βελτίωσης στα άτομα που έλαβαν το πλασέμπο, χωρίς να υπάρχει ιδιαίτερος λόγος γι’ αυτό. Από εδώ συμπεραίνουμε ότι τα άτομα αυτά θεραπεύτηκαν μέσω των προσδοκιών τους και μόνο. Πίστεψαν απλώς ότι έπαιρναν κάποιο φάρμακο, ενώ στην ουσία δεν πήραν τίποτα. Ο πιο πάνω είναι και ο πιο σωστός τύπος πειράματος νομίζω, διότι μόνο έτσι μπορούμε να ξέρουμε αν ένα φάρμακο πραγματικά δουλεύει.

Τι είναι όμως ακριβώς το πλασέμπο;
Η πλειοψηφία των επιστημόνων το λαμβάνουν υπ’ όψη στα πειράματα τους, αλλά κανένας δεν ξέρει ακόμα τι ακριβώς είναι. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες, αλλά προς το παρόν παραμένουν μονάχα θεωρίες. Σε πειράματα που έγιναν για να αποδειχτεί η ύπαρξη του φαινομένου, οι συμμετέχοντες κατάφεραν μέσω αυτού να θεραπεύσουν πονοκεφάλους, ημικρανίες, έλκη, κατάθλιψη και άλλα. Ακόμη, μέσω πλασέμπο αρκετά άτομα είχαν εμπειρίες και ταξίδια που επιτυγχάνονται με την χρήση LSD, απλώς και μόνο διότι πίστευαν ότι έπαιρναν LSD!

Ένα συγκεκριμένο και απλό παράδειγμα πλασέμπο συναντάται στην περίπτωση που παίρνουμε ένα παυσίπονο. Η ενεργός ουσία του φαρμάκου θα δώσει το μήνυμα στον εγκέφαλο να απελευθερώσει ενδορφίνες. Αυτές οι ουσίες μπλοκάρουν συγκεκριμένους υποδοχείς στον εγκέφαλο, με αποτέλεσμα να μην νιώθουμε πόνο. Στην περίπτωση του πλασέμπο όμως αυτή η απελευθέρωση ενδορφινών δεν συμβαίνει μέσω κάποιου φαρμάκου, αλλά απλώς μέσω της θέλησης του ατόμου. Δηλαδή λόγω του ότι κάποιος πιστεύει ότι παίρνει πραγματικό φάρμακο, αυτή και μόνο η πίστη του είναι αρκετή για να απελευθερώσει τις απαραίτητες ενδορφίνες. Από εδώ φαίνεται ότι υπάρχει έμφυτη η ικανότητα στους ανθρώπους να ελέγχουν λειτουργίες του εγκεφάλου που κανονικά συμβαίνουν αυτόματα/ασυνείδητα.

Όσο αφορά το φαινόμενο νοσέμπο αν και παρατηρείται τακτικά δεν υπάρχουν οι ανάλογες έρευνες, λόγω των ηθικών προβλημάτων που προκύπτουν. Δηλαδή αν συμβαίνει πραγματικά το φαινόμενο αυτό, πολύ απλά δεν θα ήταν σωστό να πειραματιστούμε πάνω του διότι θα προκαλούσαμε ζημιά στο άτομο. Αλλά πιστεύω ότι ο μηχανισμός από πίσω του είναι ίδιος με αυτόν που προκαλεί και το πλασέμπο.

Το φαινόμενο πλασέμπο δεν συμβαίνει πάντα, αλλά συμβαίνει αρκετά συχνά για να «ενοχλήσει» τους επιστήμονες που δεν μπορούν να το εξηγήσουν. Τώρα υπάρχουν έρευνες που επικεντρώνονται στην απομόνωση των συνθηκών κατά τις οποίες λαμβάνει χώρα το φαινόμενο. Έτσι ίσως κάποτε να καταφέρουμε να δούμε ποιες συνθήκες (εξωτερικές και εσωτερικές) το ευνοούν για να μπορούμε να το προκαλούμε ποιό συχνά. Φυσικά αν αυτό επιτευχθεί θα σημαίνει μεγάλες οικονομικές απώλειες για τους κατασκευαστές φαρμάκων, πράγμα που κάνει τέτοιου είδους έρευνες να κινούνται αργά ή να μην βρίσκουν καθόλου χρηματοδότηση. Σίγουρα αν ήμουν κάποιος που κατασκευάζει φάρμακα, το τελευταίο πράγμα που θα ήθελα να συμβεί είναι οι ενδεχόμενοι πελάτες μου να έχουν την δυνατότητα να… θεραπεύονται από μόνοι τους…

Βιβλιογραφία:
Martin D.W.. “Doing Psychology Experiments.” (6η έκδοση)
Ray O. και Ksir C.. “Drugs, Society, and Human Behavior.” (10η έκδοση)
Reber A. S. και Reber E. S. “Dictionary of Psychology” (3η έκδοση.)