Νεοπαγανισμός

Τι είναι ο Νεοπαγανισμός;
Ο Νεοπαγανισμός είναι μία ετερογενής ομάδα θρησκειών, η οποία διεκδικεί την αναγέννηση του κυρίως ευρωπαϊκού παγανισμού. Αποκαλείται Νεοπαγανισμός από τους ακαδημαϊκούς και πολλούς οπαδούς για να γίνει διαχωρισμός από τις προγενέστερες μορφές του Παγανισμού, από τον οποίο και διαφέρει σε πολλούς σημαντικούς τομείς.
Είναι μία αναβίωση, μία «ανακατασκευή» αρχαίων θρησκειών που σχετίζονται με τη Φύση και έχουν τις ρίζες τους σε αυτόχθονες παραδόσεις προσαρμοσμένων στον μοντέρνο κόσμο. Είναι μια θρησκεία εκ φύσεως ανεπιτήδευτη, που βλέπει τον ανθρωπισμό ως λειτουργικό όργανο μέσα στον ευρύτερο οργανισμό ζωής. Οι νεοπαγανιστές ζητούν όχι να κατακτήσουν τη φύση αλλά να εναρμονιστούν και να ολοκληρωθούν με αυτή. Πιστεύουν ότι όλες οι μορφές ζωής εξαρτώνται μεταξύ τους και αλληλεπιδρούν. Υποστηρίζουν την ισότητα των δύο φύλων.
Είναι ένα ισχυρό πνευματικό κίνημα το οποίο εκτυλίσσεται με γοργούς ρυθμούς, τιμά τη Μητέρα Γη και χρησιμοποιεί συχνά τη λευκή κυρίως μαγεία.

Ιστορία του νεοπαγανιστικού κινήματος
Στα τέλη του 19ου αιώνα εκδηλώθηκε ένα έντονο ενδιαφέρον γύρω από διάφορες μορφές δυτικού αποκρυφισμού, ιδιαίτερα στην Αγγλία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σχηματίστηκαν πολλές μυστικιστικές οργανώσεις, όπως το Ερμητικό Τάγμα της Χρυσής Αυγής (Hermetic Order of the Golden Dawn). Πολλοί εξέχοντες συγγραφείς ασχολήθηκαν και έδρασαν σε αυτές τις οργανώσεις, όπως για παράδειγμα ο Άλιστερ Κρόουλι (Aleister Crowley) και ο Γουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς (William Butler Yeats).
Μαζί με τις μυστικιστικές αυτές οργανώσεις υπήρξαν και άλλα κοινωνικά φαινόμενα, όπως το ενδιαφέρον προς τον πνευματισμό, το οποίο υποδηλώνει πως το ενδιαφέρον προς τη μαγεία και προς άλλες υπερφυσικές πεποιθήσεις και ιδέες ήταν υψηλό στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου.
Ορισμένες μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι η επιστροφή των αποίκων και των ιεραποστόλων έφερε αντιλήψεις αυτοχθόνων παραδόσεων πίσω στη Βρετανία.
Το 1920 η Μάργκαρετ Μάρεϊ (Margaret Murray) σχημάτισε τη θεωρία ότι μια θρησκεία μαγικής τέχνης υπήρχε κρυφά και μυστικά, και η οποία επέζησε από τις θρησκευτικές καταδιώξεις και τα ιεροδικεία της μεσαιωνικής εκκλησίας. Οι περισσότεροι ιστορικοί απορρίπτουν τη θεωρία της Μάρεϊ παρόλο που δέχονται ορισμένα σημεία της. Αν και αναμφισβήτητα υπήρχαν ορισμένα ρεύματα παγανιστικής λατρείας, είναι λίγο απίθανο να υπήρχαν σε τέτοιο βαθμό όπως υποστήριζε η Μάρεϊ. Το αναγεννημένο αυτό ενδιαφέρον εκφράστηκε και καθρεφτίστηκε σε μυθιστορήματα του Mitchison και ομάδες 13 μαγισσών δημιουργήθηκαν με βάση τις περιγραφές της Μάρεϊ
Είναι πιθανό ότι η γενική αυτή ατμόσφαιρα δημιούργησε τέτοιες συνθήκες οι οποίες ήταν αναγκαίες για τη γέννηση της Wicca.
Τα 1940 ο Τζέραλντ Γκάρντνερ (Gerald Gardner) μυήθηκε σε μία σύναξη στο Νιου Φόρεστ της Αγγλίας καθοδηγούμενη από την Ντόροθι Κλάτερμπακ (Dorothy Clutterbuck). Ο Γκάρντνερ είχε ήδη γράψει για τα έθιμα των ιθαγενών της Μαλαισίας και τότε έγραφε βιβλία για τη Wicca. Ο όρος Wicca χρησιμοποιείται ακόμη ως αναφορά σε παραδόσεις του νεοπαγανισμού που είναι στενά συνδεδεμένες με τις διδασκαλίες του Γκάρντνερ ή άλλες διδασκαλίες οι οποίες είναι εμπνευσμένες από αυτόν, όπως οι διδασκαλίες του Alex Sanders.
Στις ΗΠΑ ο όρος Wicca ορισμένες φορές (παρα)χρησιμοποιείται αόριστα για να εκφράσει κάθε μορφή νεοπαγανισμού. Παρόλο που η Wicca είναι ασυζητητί η πολυπληθέστερη μορφή νεοπαγανισμού στις ΗΠΑ δε παύει να είναι ένα υποσύνολο ενός μεγαλύτερου νεοπαγανιστικού κινήματος.

«Παραδόσεις»
Καταρχάς όταν λέμε «παράδοση» εννοούμε μια ομάδα πιστών του Νεοπαγανισμού που πιστεύουν σε διαφορετικές θεότητες. Και αποκαλούνται έτσι επειδή οι πιστοί κάθε ομάδας θεωρούν ότι συνεχίζουν μία μακρόχρονη και αρχέγονη παράδοση. Και οι παραδόσεις αυτές στο φάσμα του Νεοπαγανισμού, όπως προαναφέρθηκε, είναι αρκετές. Ας δούμε λοιπόν ορισμένες από αυτές:

• Wicca ή Witchcraft (Γουίκα ή Μαγική Τέχνη): Είναι η πιο δημοφιλής παράδοση στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τιμά τη Θεά και το Θεό ή διάφορες θεότητες. Έχει ως κανόνα τη φράση «Χωρίς να βλάπτεις κανένα ον κάνε αυτό που θέλεις», ασχολείται με τη θεραπεία και χρησιμοποιεί τη μαγεία.

• Δρυϊδισμός: Έχει ως πηγή έμπνευσης την κέλτικη θρησκεία και τους Δρυϊδες. άτομα που εκτελούσαν τα καθήκοντα των σημερινών δασκάλων, ιερέων, φιλοσόφων, θεολόγων, φυσικών, δικαστών, μουσικών…

• Βορειοευρωπαϊκή Παράδοση: ή αλλιώς Οντινισμός ή Έισατρου. Οι υποστηρικτές της παράδοσης αυτής πιστεύουν σε γερμανικές και σκανδιναβικές θεότητες. Δίνει βαρύτητα σε χαρακτηριστικά όπως η ειλικρίνεια, το θάρρος, η πειθαρχία, η φιλοξενία, η εργατικότητα κ.α.

• Γυναικεία Πνευματικότητα: ή αλλιώς το κίνημα της Θεάς ή Φεμινιστική Πνευματικότητα. Όπως καταλαβαίνουμε και από την ονομασία είναι ένας συνδυασμός του φεμινισμού και του Παγανισμού. Λατρεύουν τη Μεγάλη Θεά, αλλά και Θεές διαφόρων άλλων πολιτισμών.

• Αντρική Πνευματικότητα: Λατρεύουν τον Κερασφόρο Θεό και Θεούς από άλλους πολιτισμούς. Έχει ως στόχο να πλάσει μία ανδρική μορφή που θα αναγνωρίζει και θα εκτιμά την αξία του Θηλυκού.

• Σαμανισμός: Η παράδοση της έκστασης. Ασκείται από ιθαγενείς λαούς. Οι Σαμάνοι περνούν στο πνευματικό πεδίο για να συλλέξουν πληροφορίες όσον αφορά τις ανάγκες μιας κοινωνίας, όπως θεραπεία ή πνευματική ανάπτυξη.

• Ελληνορωμαϊκή παράδοση: Παρόλο που η ελληνική και ρωμαϊκή θρησκεία δεν είναι πανομοιότυπες, με μεγάλη δυσκολία θα μπορούσαμε να διαχωρίσουμε τη μία από την άλλη ακόμη και στην αρχαιότητα, εξαιτίας των πολιτισμικών ανταλλαγών και της διάδοσης θρησκειών και φιλοσοφιών κατά την περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

• Εκκλησία Όλων των Κόσμων: Μία από τις μεγαλύτερες αμερικάνικες παγανιστικές οργανώσεις της οποίας τα μέλη φτάνουν μέχρι και την Ευρώπη. Διδάσκει το σεβασμό και τον εορτασμό κάθε ζωντανής μορφής αλλά και της ζωής ως σύνολο. Βλέπει τον πλανήτη ως ένα ζωντανό και θεϊκό οργανισμό.

• Αιγυπτιακή παράδοση: Παράδοση η οποία παίρνει στοιχεία από τις μαγικές και πνευματικές μεθόδους της αρχαίας Αιγύπτου.

• Καμπάλα: Είναι ένα εβραϊκό σύστημα το οποίο εμφανίστηκε κατά τη μεσαιωνική περίοδο και το οποίο επηρέασε σημαντικά την ανάπτυξη της δυτικής μαγικής παράδοσης. Αντλεί στοιχεία από τη θεοσοφία, τη φιλοσοφία, την επιστήμη, τη μαγεία και το μυστικισμό κι έχει επηρεάσει τους θεμελιωτές πολλών σύγχρονων παγανιστικών παραδόσεων όπως και μέλη του Νεοπαγανισμού, καθώς χρησιμοποιούν καμπαλιστικές αρχές.

Αλλά και μοντέρνες «παραδόσεις»
• Οικοπαγανισμός: Ένας συνδυασμός της φυσιολατρίας με τον Παγανισμό από άτομα τα οποία σέβονται τη φύση και έχουν ενεργή περιβαλλοντική δράση.

• Τεχνοπαγανισμός: Παγανιστές οι οποίοι εμπνέονται από τη μοντέρνα τεχνολογία, ιδιαίτερα τους υπολογιστές και τη rave μουσική.

• Χριστιανο-παγανισμός: Συγκεκριμένα άτομα και συγκεκριμένες ομάδες ατόμων που ταυτίζονται συγχρόνως και με το Χριστιανισμό και με το Νεοπαγανισμό, ή σε ορισμένες περιπτώσεις με το Χριστιανισμό και σε άλλες με το Νεοπαγανισμό. Οι ίδιοι δημιουργούν τη δική τους συγκριτική πνευματικότητα από τη σκοπιά και των δύο θρησκειών.

Κοινά χαρακτηριστικά
Όπως είδαμε ο νεοπαγανισμός αποτελείται από πολλούς διαφορετικούς κλάδους, από διαφορετικές παραδόσεις. Αλλά αυτοί οι κλάδοι μεταξύ τους έχουν πολλά κοινά στοιχεία, εφόσον εμπνέονται από την ίδια θρησκεία. Τα κοινά αυτά χαρακτηριστικά είναι:

1) Πολυμορφία: Σύμφωνα με το νεοπαγανισμό οι γυναίκες και οι άντρες είναι πνευματικά ίσοι και γι’ αυτό οι αρρενωπές και εκθηλυμένες συμπεριφορές, αξίες και ρόλοι είναι ίσης σημασίας και εκτίμησης, Κάθε πρόσωπο είναι μοναδικό συνεπώς και η πνευματικότητά του θα πρέπει να είναι μοναδική. Πολλοί πιστεύουν ότι οι γυναικείες ενέργειες και αξίες χρειάζονται περισσότερο για να εξισορροπηθεί η αντρική υπερβολή των σύγχρονων πολιτισμών. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω οι νεοπαγανιστές πιστεύουν ότι οι θεότητες είναι πιθανόν να φανερωθούν και σε θηλυκή μορφή και σε αρσενική, γι’ αυτό και η λέξη Θεά δημιουργεί την ίδια αίσθηση όσο και η λέξη Θεός. Έτσι πολλοί νεοπαγανιστές πιστεύουν σε πολλούς θεούς και θεές, άλλοι εστιάζουν σε μία μοναδική Ζωτική Δύναμη (Live Force) που δεν έχει συγκεκριμένο φύλο, και ορισμένοι αφοσιώνονται στο συμπαντικό ζευγάρι της Θεάς και του Θεού.

2) Ο αντιδογματισμός: Οι νεοπαγανιστικές θρησκείες είναι θρησκείες πρακτικής, πραγματισμού και άμεσης προσωπικής εμπειρίας. Δίνεται πάντα έμφαση στο πως μπορούν να βοηθήσουν το άτομο να κάνει και να βιώσει. Η θεολογία και τα μεταφυσικά παίρνουν μια δευτερεύουσα θέση και δεν απαιτείται μεγάλη πίστη. Στην πραγματικότητα πολλοί νεοπαγανιστές είναι εχθρικοί στην «πίστη» και όλες τις παρεμφερείς ιδέες μια θρησκευτικής εξουσίας. Δεν υπάρχει κανένα ιερό βιβλίο κανένα δόγμα. Μέσα σε κάθε παράδοση μπορεί να υπάρχει κάποια γραφή με τα πιστεύω τους και τα δόγματα αλλά δεν είναι κάτι το καθολικό.

3) Αντιιεραρχικός χαρακτήρας: Χαρακτήρας δηλαδή μη απολυταρχικός. Δεν υπάρχει κάποια συγκεντρωτική παράταξη που να κατευθύνει το νεοπαγανισμό. Δίνεται έμφαση στην επιστροφή των πιο άμεσων σχέσεων ανάμεσα στο άτομο και το θείο, κάτι το οποίο έχει χαθεί με την επικράτηση ιεραρχημένων ιδρυματοποιημένων θεοτήτων. Κάθε οργάνωση δομής που ισχύει στο νεοπαγανισμό είναι απλά κοινωνική. Σε ορισμένους κλάδους υπάρχουν ηγετικές μορφές, οι οποίες χρησιμοποιούν τις γνώσεις τους για να διδάξουν και να καθοδηγήσουν τα πρόσωπα που ενδιαφέρονται.

4) Ευλάβεια προς τη φύση: Οι περισσότερες παραδόσεις κάνουν υπερβολική χρήση του συμβολισμού της Φύσης και παροτρύνουν τους ανθρώπους να είναι πιο ενήμεροι των δεσμών τους με την μη-ανθρώπινη ζωή του πλανήτη, καθώς η γήινη οικόσφαιρα θεωρείται ως μοναδική αλληλεξαρτώμενη μονάδα. Ο σεβασμός προς τις θεότητες της φύσης είναι κεντρικό σημείο σε πολλές παράδοσης. Ο οικολογικός ακτιβισμός θεωρείται συχνά ως θρησκευτικό καθήκον.
Οι περισσότεροι νεοπαγανιστές οργανώνουν τις τελετές τους κατά προτίμηση στην ύπαιθρο κάτω από τον ήλιο ή τη σελήνη. Εποχιακές αλλαγές και αστρονομικά φαινόμενα (ιδιαίτερα τα ηλιοστάσια, ισημερίες, πανσέληνοι και νέα σελήνη) προσδιορίζουν την ημερολογιακή τελετουργία.

5) Πεποίθηση στην ιερότητα όλων των πραγμάτων: Οι νεοπαγανιστές πιστεύουν ότι το Θείο βρίσκεται μέσα σε όλους τους ανθρώπους και σε όλα τα πλάσματα. Μάλιστα θεωρούν ότι τα παιδιά γεννιούνται ιερά από τη στιγμή που δεν υπάρχουν συνειδητοί φραγμοί ανάμεσα σε αυτά και στις ενσωματωμένες σε αυτά θεότητες. Έτσι το σενάριο ότι όλοι γεννιούνται με έμφυτο το κακό και για το λόγο αυτό πρέπει να βαφτιστούν για να γίνουν καλοί, δεν υφίσταται. Τα μωρά έρχονται σε μία ηθικά ουδέτερη κατάσταση. Λόγω αυτής της ευλάβειας που έχουν για τα παιδία, οι νεοπαγανιστές δεν εγκρίνουν καμιά μορφή παιδικής κακομεταχείρισης.

6) Δεν υπάρχουν Θεοί και Θεές του κακού: Οι νεοπαγανιστές δε πιστεύουν, σέβονται ή λατρεύουν κάποια θεϊκή ή ημίθεϊκη μορφή του απόλυτου κακού, όπως ισχύει στις μονοθεϊστικές θρησκείες. «Ο διάβολος» είναι ένας χαρακτήρας της χριστιανικής και της ισλαμικής μυθολογίας, μια «βλάστημη παρωδία» των αρχαίων παγανιστικών θεοτήτων.

7) Κατηγορηματική ηθική: Οι νεοπαγανιστές πιστεύουν ότι το ηθικό φρόνημα και η ηθική συμπεριφορά θα πρέπει να βασίζονται στη χαρά, την αγάπη, τον αυτοσεβασμό, την αμοιβαία εκτίμηση, την αποφυγή ζημίωσης των εαυτών τους αλλά και των άλλων (ανθρώπων και μη) . Οι περισσότεροι επιβεβαιώνουν ότι αργά ή γρήγορα τα αποτελέσματα των πράξεών τους επιστρέφουν πάντα σε αυτούς στο τριπλάσιο.

8) Θετική στάση προς τη σεξουαλικότητα: Οι νεοπαγανιστικές παραδόσεις είναι από τις θρησκείες που βλέπουν θετικά τη σεξουαλικότητα των ανθρώπων, με την προϋπόθεση ότι δεν καταπατείται η ελευθερία και τα δικαιώματα των ατόμων. Μάλιστα υπάρχουν τελετουργίες στις οποίες γίνεται χρήση της ερωτικής μαγείας. Η σαρκική επαφή όμως δεν εγκλείεται μόνο στις ετερόφυλες σχέσεις καθώς υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός πιστών στα πλαίσια των παγανιστικών θρησκειών.

9) Θάνατος και μετεμψύχωση: Η πλειονότητα των νεοπαγανιστών πιστεύει σε κάποιο είδος μεταθανάτιας ζωής , η οποία συνήθως περιλαμβάνει γαλήνη του πνεύματος και ανάρρωση σε έναν Αλλιώτικο Κόσμο πριν την μετενσάρκωση. Υπάρχει μία κοινή πεποίθηση με βάση την οποία αυξανόμαστε πνευματικά κατά τη διάρκεια κάθε ύπαρξης και ότι θα συνεχίζουμε να μετενσαρκωνόμαστε έως ότου έχουμε διδαχθεί όλα όσα πρέπει.

Νεοπαγανιστικές τελετουργίες:
Οι νεοπαγανιστικές γιορτές αποτελούνται από διαφορετικά είδη τελετουργιών ανάλογα με την παράδοση. Τρία είναι όμως τα βασικά είδη τα οποία συναντούμε συχνά στις νεοπαγανιστικές θρησκείες, τα οποία συνυφαίνονται μεταξύ τους. Και κάθε παράδοση χρησιμοποιεί τις δικές της μεθόδους για την πραγματοποίησή τους.

• Εορτασμοί της Φύσης: Όπως συνέβαινε και στην αρχαιότητα, έτσι και στην εποχή μας οι γιορτές προσδιορίζονται από τις εποχές και από τις φάσεις του Ηλίου και της Σελήνης. Και από τη στιγμή που ο Νεοπαγανισμός χαρακτηρίζεται ως θρησκεία της Φύσης το γεγονός αυτό δε μας εκπλήσσει.
Με τη χρήση τελετουργικού δράματος, ποιήσεως και μύθου πραγματώνουν απλές ή σύνθετες ιεροτελεστίες για τη λατρεία των θηλυκών και αρσενικών θεών και συγχρόνως γιορτάζουν τις γιορτές κάθε εποχής για να έρθουν σε επαφή με τα μυστήρια της Φύσης.

• Μαγικές τελετές: Καταρχάς να πούμε ότι χρήση της μαγείας δε γίνεται από όλα τα μέλη του Νεοπαγανισμού. Παρόλα αυτά όσοι κάνουν χρήση μαγείας κατά τη διάρκεια τελετουργιών την χρησιμοποιούν ως μέσο επαφής με βαθύτερες δυνάμεις της συνείδησης. Δια μέσου των μαγικών αυτών τελετών έρχονται σε επαφή και με ευρύτερες πνευματικές δυνάμεις, οι οποίες θεωρείται ότι μπορούν να συμβάλουν στην επίλυση διαφόρων κρίσεων της ζωής ή στην πραγματοποίηση θεραπευτικών πράξεων.
Όμως όλες οι μαγικές αυτές τελετές έχουν ως απαράβατο κανόνα τη θεμελιώδη ηθική «Χωρίς να βλάπτεις κανένα ον κάνε αυτό που θέλεις».

• Διαβατήριες τελετές: Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία των νεοπαγανιστιών θρησκειών. Τέτοιες τελετουργίες είναι ο γάμος, η ευλογία των νεογέννητων βρεφών και οι επιμνημόσυνες τελετές, οι τελετουργίες μύησης

Νεοπαγανιστικές γιορτές

Κάθε ξεχωριστή νεοπαγανιστική παράδοση εορτάζει διαφορετικές γιορτές. Ωστόσο οι οχτώ βασικές παγανιστικές γιορτές ή Sabbats είναι λίγο πολύ κατανεμημένες εξίσου κατά τη διάρκεια του έτους σε μία χρονική περίοδο η οποία ονομάζεται Τροχός του Έτους. Τα γεγονότα συνδέονται με το ηλιακό ημερολόγιο, το οποίο δε συμπίπτει σε όλα τα πολιτισμικά ημερολόγια.

• Σόουιν (Samhain) 31 Οκτώβρη. Είναι η γιορτή με την οποία ξεκινάει και τελειώνει ο Τροχός του Έτους. Γίνεται προς τιμή των νεκρών και οι Νεοπαγανιστές ατενίζουν τις μορφές των θεοτήτων που τους προκαλούν το μεγαλύτερο δέος. Είναι η στιγμή να καταλάβουν οι άνθρωποι ότι ο θάνατος δεν είναι κάτι το οποίο πρέπει να φοβούνται, αλλά είναι κομμάτι της ζωής, και με τη σειρά τους η ζωή και ο θάνατος είναι μέρη ενός ιερού συνόλου.

• Γιουλ (Yule) 21 Δεκεμβρίου, ή αλλιώς χειμερινό ηλιοστάσιο. Ο Ήλιος αναγεννιέται μετά από τη μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου. Συμβολίζει ένα νέο ξεκίνημα.

• Ίμπολκ (Imbolc) 2 Φλεβάρη. Στη γιορτή αυτή εορτάζεται η αφύπνιση της Γης και η δύναμη του Ηλίου που συνεχώς αυξάνεται.

• Εαρινή Ισημερία, 21 Μαρτίου. Η νύχτα και η ημέρα έχουν την ίδια διάρκεια, η Γη αρχίζει να ανθίζει και να στολίζεται και η δύναμη του Ηλίου συνεχίζει την αύξουσα πορεία.

• Μπέλτεϊν (Beltane) 30 Απριλίου. Η γιορτή αυτή είναι παρεμφερής με τη Πρωτομαγιά. Η άνοιξη ετοιμάζεται να δώσει τη θέση της στο καλοκαίρι.

• Μεσοκαλόκαιρο ή θερινό ηλιοστάσιο (21 Ιουνίου). Ο Ήλιος βρίσκεται στην κορύφωση της δύναμής του και ανακηρύσσεται Κύριος του Φωτός.

• Λούνασα (Lughnasadh) 1 Αυγούστου. Είναι η περίοδος που αποκομίζουν τις σοδειές του έτους. Στη γιορτή αυτή οι νεποαγανιστές προσφέρουν ευχαριστίες για τις δωρεές που τους δίνει η Θεά.

• Φθινοπωρινή ισημερία, 21 Σεπτεμβρίου. Η μέρα και η νύχτα έχουν την ίδια διάρκεια. Την ημέρα αυτή εορτάζεται η επικείμενη άφιξη του χειμώνα και τιμούν τα Γηρατειά.

Πηγές πληροφοριών:
Νεοπαγανισμός, Η αναγέννηση της Αρχαίας Θρησκείας, εκδόσεις Αρχέτυπο
http://www.neopagan.net
http://www.caw.org/articles/cawquest.html
http://wiccanhistorian.home.att.net
http://www.worldhistory.com/wiki/N/Neopaganism.htm
http://wicca.allinfoabout.com/neopaganism.html